پژوهشگر جامعهالزهرا(س)؛ دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم
چکیده
معتزله و نومعتزله دو جریان فکری عقلگرا هستند که تفسیر ادبی قرآن را مورد عنایت ویژه قرار دادند. رویکرد ادبی معتزله در تفسیر قرآن از تفکر کلامی آنها برخاسته بود و آموزههایی همانند اعتقاد به خلق قرآن و وجود مجاز و راه داشتن تأویل در آن و باور بر اعجاز قرآن، نقشی مبنایی در شکلگیری نگرش ادبی معتزله به تفسیر قرآن داشت؛ درحالیکه این مؤلفهها در رویکرد ادبی نومعتزله، مسائلی روبنایی بودند و رهیافت ادبی نومعتزله بیش از آنکه مبتنی بر مباحث کلامی و اعتقادی باشد، از روشهای غربی در نقد متن پیروی میکرد. نومعتزله بهدلیل استفاده از منابع و مبانی فکری فرق مختلف کلامی و توجه به اندیشهها براساس کارایی آنها در پاسخگویی به چالشها، نتوانستند همانند معتزله منظومۀ فکری استواری ایجاد کنند تا بر اساس آن دیدگاههایشان در امور مختلف و از جمله رویکرد ادبی به قرآن را بهصورت مبنایی سامان دهند.
Similarities and Dissimilarities in the Mu'tazila's and the New Mu'tazila's Literary Approaches to the Quran
نویسندگان [English]
Narges Beheshti
Researcher at Jami'at al-Zahra, PHD Candidate of Quran and Hadith at the University of Qom
چکیده [English]
The Mu'tazila and the New Mu'tazila are two rationalist schools of Islamic theology the adherents of which have paid special attention to the literary exegesis of the Qur'n. The Mu'tazila's literary approach was rooted in their thinking which was based on Kalām, including doctrines like Quranic createdness )Khalq-e Qur'an(, Inimitability )I'jaz(, the existence of trope )Majaz( in the Quran, and the possibility of esoteric interpretation of the Quran )Ta'wil(. New Mu'tazila didn’t put much importance on the said issues. Their literary approach mostly followed Western methods of textual criticism rather than being founded upon issues of Kalām and religious principles. Because of their use of the varied intellectual foundations and resources of miscellaneous sects of Kalām, and also their pragmatic approach to thoughts in resolving challenges, the New Mu'tazila were not successful in developing a firm system of thinking (in contrast to the Mu'tazila) in order to organize their different viewpoints like their literary approach to the Quran.
کلیدواژهها [English]
The Mu'tazila, The New Mu'tazila, Quranic Createdness, esoteric interpretation, Inimitability
مراجع
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله (1383). شرح نهج البلاغه، قم: مرعشی.
ابن حزم، علی بن محمد (بی تا). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بغداد: مکتبة المثنی.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (1345). مقدمه ابن خلدون، مترجم محمد پروین گنابادی، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن سلیمان، مقاتل(1381). الاشباه و النظائر فی القرآن الکریم، مترجمان محمد روحانی و محمد علوی مقدم تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن قتیبة، ابو محمد عبد الله بن مسلم(2006). تاویل مشکل القرآن، تحقیق سید احمد صقر، قاهره: مکتبة دار التراث.
ابو زید، نصر حامد (1389). معنای متن پژوهشی در علوم قرآن ترجمه مرتضی کریمی نیا تهران: طرح نو.
ابوزید، نصر حامد (1995). التفکیر فی زمن التکفیر، قاهره: مکتبة مدبولی.
ابوزید، نصر حامد (1392). رهیافت ادبی به قرآن: پیشینه، نتایج و دشواری ها، ترجمه مهرداد عباسی، آینه پژوهش سال 24 شماره چهارم، ص 17- 30
ابوزید، نصر حامد(1387). رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن: پژوهشی در مساله مجاز در قرآن از نظر معتزله؛ ترجمه احسان موسوی خلخالی؛ تهران: نیلوفر.
اشعری، ابو الحسن(1400ق) مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان، ویسبادن: فرانس شتاینر.
اشمیتکه زابینه (1390). «خردگرایی کلامی در دوران میانی جهان اسلام» ترجمه حمید عطایی نظری، آینه پژوهش سال 22 شماره 6 ص 7-19.
امین، احمد (1964). ضحی الاسلام، ج3، قاهره: مکتبة نهضة المصریه، بیروت: دار الکتاب العربی.
باقلانی ابوبکر(بیتا) اعجاز القرآن تحقیق سید احمد صقر، القاهره، دارالمعارف.
بلبع، عبد الحکیم (بیتا) ادب المعتزله الی نهایة القرن الرابع الهجری، مصر: دار النهضة.
البنا جمال (بیتا) تجدید الاسلام و اعادة تأسیس منظومة المعرفة الاسلامیة قاهره: دار الفکر الاسلامی.
بنت الشاطی، عایشه عبد الرحمن (1376). اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بنت الشاطی، عایشه عبد الرحمن(2004)الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل نافع بن الازرق: دراسة قرآنیه بیانیة، قاهره: دار المعارف.
بو عمران، شیخ (1382) مساله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن ترجمه اسماعیل سعادت تهران: انتشارات هرمس.
جاحظ، عمر بن بحر(بیتا) البیان و التبیین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر.
جاحظ، عمرو بن بحر (1998) البخلا، بیروت، دارالفکر.
جاحظ، عمرو بن بحر (2002) رسائل الجاحظ، تقدیم و شرح علی بو ملحم، بیروت دار و مکتبة الهلال.
حسین، طه (1974) المجموعة الکاملة لمؤلفات الدکتور طه حسین ج 14، بیروت: دار الکتب البنانی.
حسین، طه(1996). فی الشعر الجاهلی قاهره: النهر للتشریع و التوزیع.
