بیان فضایل و مناقب حضرت علی (ع) منحصر به پیروان و شیعیان ایشان نیست و علمای مذاهب چهارگانۀ اهل سنت نیز به‌دلیل جایگاه والای این شخصیت بی‌نظیر جهان اسلام و محبت به خاندان رسول خدا (ص)، به‌صورت گسترده به نقل مناقب و فضایل حضرت پرداخته‌اند و در این زمینه تألیفات فراوانی از خود به یادگار گذاشته‌اند. ولی با نگاهی اجمالی به این آثار می‌توان گفت که بیشترین و باارزش‌ترین تألیفات در این عرصه مربوط به بزرگان و علمای مذهب شافعی است که ارادت ویژۀ خود را در قالب منقبت‌نگاری‌های کم‌نظیر به ساحت اهل بیت و حضرت علی (ع) نشان داده‌اند. مهم‌ترین خصوصیت این آثار الهام گرفتن آنها از امام این مذهب یعنی امام شافعی است. پس در این مقاله مذهب شافعی و شخصیت امام شافعی به‌صورت مختصر معرفی شده است. همچنین دلایل ابراز محبت خاص ایشان به اهل بیت و علی‌الخصوص حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) بیان شده و برخی از اشعار ایشان بررسی شده است. در پایان دیگر عوامل مؤثر در شکل‌گیری این ویژگی از جمله تأثیرپذیری از تصوف، نَسَب خود امام شافعی و ارادت خاص علمای شافعی نسبت به ائمۀ امامیه با ذکر شواهدی از آثار منقبتی علمای شافعی دربارۀ امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) بیان شده‌اند.
The reason for compiling the manāqib(praiseworthy actions) of Imam Ali (A.S) by the Shafi’ite scholars
نویسندگان [English]
Muhammad Hasan Zamani1؛ Alireza Azadi2
1Assistant Professor, AL-Mustafa University, Iran
2MSc in Hadith Sciences, Iran
چکیده [English]
Explaining the virtues, merits and manāqib (praiseworthy actions) of Imam Ali (A.S) is not a task exclusive to his followers and adherents (namely the Shi’a), but rather the scholars of the four Sunni schools of law have extensively recounted the Imam’s virtues, merits and manāqib, because of the high status of this matchless personality of the Muslim world and due to their love and devotion to the Prophet’s Household (A.S), and this way they have left numerous compilations. By casting a brief glance at these works one can deduce that the earliest and most valuable compilations in this field are related to great Shafi’ite scholars who have shown their special devotion to the Ahl al-Bayt (A.S) in general, and Imam Ali (A.S) in particular in the shape of matchless compilations recounting the manāqib. The most important characteristic of these works is that the authors of all of them have followed the example of the pioneer and leader of this school of law, namely Imam Shafi‘ī. For this reason the Shafi’ite denomination, as well as Imam Shafi‘ī’s character have briefly been introduced in this article. Also the reasons for expression of his special love and devotion towards the Ahl al-Bayt (A.S) in general, and the Commander of the Faithful (A.S) in particular, were explained, and some of his elegies on Imam Ali (A.S) were studied. Eventually, the effective factors on formation of this feature by taking advantage of evidences from among the Shafi’ite scholars’ compilations about the manāqib of Imam Ali, the Commander of the Faithful (A.S) were mentioned. Among them mention was made of being influenced by the Sufism, genealogy of Imam Shafi‘ī, and the Shafi’ite scholars’ special devotion to the Imams of the Ahl al-Bayt (A.S).
کلیدواژه‌ها [English]
Commander of the Faithful (A.S), compilation of manāqib, Imam Ali, Manqabah (pl. manāqib: praiseworthy action), merit and virtue, Shafi’ites
مراجع
کتاب‌ها
ابن أبی الحدید، ابوحامد عبدالحمید‌بن هبةالله (۱۳۷۸ق). شرح نهج البلاغة، ج 20، تحقیق: ابراهیم محمد ابوالفضل، قاهره، دار إلاحیاء الکتب العربیة.
ابن اثیر جزری، علی‌بن محمد (1409ق). اُسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 6، بیروت، دارالفکر.
ابن جزری، شمس الدین محمدبن محمد (بی‌تا)،اَسنی المطالب فی مناقب سیدنا علی‌بن ابی‌طالب کرم الله وجهه، ج 1، تحقیق: امینی، محمد هادی، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علی (ع) العامة.
ابن جوزی، ابو الفرج، (1409ق). مناقب الإمام أحمدبن حنبل، ج 1، تحقیق: ترکی،عبدالله‌بن عبد المحسن، قاهره، دار هجر.
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی (1406ق). توالی التأسیس لمعالی محمدبن ادریس، ج 1، تحقیق: عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی (بی‌تا). تهذیب التهذیب، ج 12، بیروت، دار صادر.
ابن طلحه نصیبی، محمدبن طلحه (1419ق). مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، ج 1، تحقیق: طباطبایی، عبد العزیز، بیروت، مؤسسه البلاغ.
ابن عساکر، أبوالقاسم علی‌بن الحسن (1415ق). تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة منحلها من الأماثلأو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، ج 74، تحقیق: محب‌الدین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، بیروت، دارالفکر.
ابن العماد حنبلی، عبدالحی‌بن احمد (1406ق). شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، ج 11، تحقیق: محمود الأرناؤوط، دمشق ـ بیروت، دار ابن کثیر.
ابن فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغة، ج 6، تحقیق: هارون، عبدالسلام محمد، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن قاضی، شهبه أبوبکر‌بن أحمد (1407ق). طبقات الشافعیه، ج 4، تحقیق: عبدالعلیم خان، الحافظ،بیروت، عالم الکتب.
ابن کثیر، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر (1408ق). البدایه و النهایه، ج 14، تحقیق: شیری، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
ابن مغازلی، ابوالحسن، (1356ش). مناقب الامام علی‌بن ابی‌طالب (ع)، ج 1، ترجمه: مرعشی نجفی، محمد جواد، قم، انتشارات کتابخانۀ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
ابن منظور، محمدبن مکرم (1414ه.ق). لسان العرب، چاپ سوم، دار صادر، بیروت.
ابو زهره، محمد (2008م). الشافعی حیاته و آرائه، ج 1، قاهره، دارالفکر العربی.
امیل بدیع، یعقوب (۱۴۳۰ق). دیوان الإمام الشافعی، ج 1، بیروت، دارالکتاب العربی.
اورامی، شاهرخ ـ درویشی، هادی (1379ش). تولای علی (ع) در ادب و فرهنگ شعرا و عرفای کرد اهل سنت، ج 1، سنندج، ستاد سال امیرالمؤمنین امام علی (ع) استان کردستان.
اورامی، شاهرخ (1386ش). ولای حسین (ع)، ج 1، تهران، به سفارش ادارۀ تبلیغات اسلامی (بی‌جا).
بیهقی، احمدبن حسین،(1390ق). مناقب الشافعی، ج 1، تحقیق: احمد صقر، مصر، دارالتراث.
توفیق، ابوعلم (1428ق). سیدة نفیسه، ج 1، تحقیق: شوقی، محمد، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
حاکم نیشابوری، أبوعبدالله محمدبن عبدالله (1429ق). المستدرک علی الصحیحین، ج 4، تحقیق: شیخ عبدالرزاق المهدی، بیروت، دارالکتب العربیة.
حسین، طه (1340ش). علی و بنوه، ج 1، ترجمه: محمد علی خلیلی، تهران، انتشارات گوتنبرگ.
خطیب بغدادی، احمدبن علی (1417ق). تاریخ بغداد أو مدینة السلام، ج 24، تحقیق: عطا، مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
خطیب، عبدالکریم (1395ق). علی‌بن ابی‌طالب (ع) بقیه النبوه و خاتم الخلافه، ج 1، بیروت، دارالمعرفة.
خوانساری، محمد باقر‌بن زین‌العابدین (1390ق). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج 8، قم، مکتبة اسماعیلیان.
بنیاد دائرةالمعارف الفقه الاسلامی (1375 ـ 1391ش)، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 16، تهران، بنیاد دائرةالمعارف الفقه الاسلامی.
حسن طارمی راد، محمد و مهدی دشتی (1388 ـ 1391ش). دایرةالمعارف جهان نوین اسلام، ج 4، تهران، نشر کنگره.
ذهبی، شمس‌الدین محمدبن احمد (1406ق). سیر الاعلام النبلاء، ج 25، تحقیق: الأرناؤوط، شیخ شعیب، بیروت، مؤسسة الرسالة.
زرکلی، خیرالدین (1399ق). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، ج 8، بیروت، دارالعلم للملایین.
زرین کوب، عبدالحسین (1362ش). دنبالۀ جست‌وجو در تصوف ایران، ج 1، تهران، امیر کبیر.
سُبکی، تاج‌الدین عبدالوهاب‌بن علی (1383ق). طبقات الشافعیة الکبری، ج 10،تحقیق: الطناحی، محمود محمد ـ عبدالفتاح، الحلو، بیروت، دارالاحیاء الکتب العربی.
شبراوی، عبدالله‌بن محمد (1423ق). الاتحاف بحب الاشراف، ج 1، تحقیق: الغریری، سامی، قم، مؤسسة الکتاب الاسلامی.
شبلنجی، مؤمن (بی‌تا). نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ج 1، قم، الشریف الرضی.
صادقی، سید علی اشرف (1380ش). خورشید عرفان پیر گیلان، (زندگی و آرای عرفانی عبدالقادر گیلانی)، ج 1، تهران، منوچهری.
طباطبایی، عبدالعزیز (1417ق)، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ج 1، قم، آل البیت لإحیاء التراث.
عَیْدَرُوس، عبدالقادربن شیخ (1405ق). النور السافر عن اخبار القرن العاشر، ج 1،بیروت، دارالکتب العلمیه.
غماری، أبوالفیض احمدبن الصدیق (1430ق). علی‌بن ابی‌طالب (ع) امام العارفین، او البرهان الجلیّ فی تحقیق انتساب الصوفیه الی علی (ع)، ج 1، مصر، مکتبة القاهره.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1409ق).کتاب العین، تحقیق: مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 4، قم، مؤسسة دارالهجرة.
کحالة، عمر رضا (بی‌تا). معجم المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیة، ج 13، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، مکتبة المثنی.
کنجی، محمدبن یوسف (1404ق). کفایة الطالب فی مناقب علی‌بن ابی‌طالب (ع)، ج 1، تحقیق: محمد هادی امینی، تهران، دارالاحیاء تراث أهل بیت.
مجاهد، مصطفی بهجت (1380ش). شعر امام شافعی، ج 1، ترجمه: اطمینانی، عباس، سنندج، نشر دانشگاه.
مدرسی، محمد علی (1369ش). ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، ج 8، تهران، خیام.
مرادی، محمد خلیل (1408ق). سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر، ج 4، دارالبشائر الإسلامیة ـ دار ابن حزم، بیروت 1408ه.ق.
مصطاوی، عبدالرحمن (1430ق). دیوان الإمام الشافعی، ج 1، بیروت، دارالمعرفة.
نسائی، احمدبن شعیب (1426ق). خصائص أمیرالمؤمنین علی‌بن أبی‌طالب کرم‌الله وجهه، ج 1، تحقیق: آل زهوی، دانی‌بن منیر، بیروت، المکتبه العصریه.
وردانی، صالح (1382ش). شیعه در مصر از امام علی (ع) تا عصر امام خمینی (ره)، ج 1، ترجمه:بینش، عبدالحسین، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی.
هاشمی، محمد طاهر (1389ش). مناقب اهل بیت: از دیدگاه اهل سنت، ج1 ،به اهتمام سید ناصر حسینی میبدی، چاپ سوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مقالات و پایان‌نامه‌ها
اصغرپور، حسن (پاییز و زمستان 1386ش). درآمدی بر مناقب‌نگاری اهل بیت: از آغاز تا پایان قرن سوم، علوم حدیث، شمارۀ 45 ـ 46: 265 ـ 298.
پازوکی، شهرام (پاییز و زمستان 1379ش). گفتاری در باب انتساب سلاسل صوفیه به حضرت علی (ع)، اندیشۀ دینی، شمارۀ 5 ـ 65: 59 ـ 74.
فرهی، عبدالله (پاییز 1391ش). مناقب‌نگاری ائمه: نزد فریقین (با تکیه بر مناقب قرون دهم و یازدهم هجری)، فصلنامۀ مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، شمارۀ 29: 24 ـ 35.
زرنگار، طاهره (1382ش). پایان‌نامه «بررسی تطبیقی فضایل امیرالمؤمنین علی (ع) در متون فریقین»، استاد راهنما علی اصغر باستانی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شمال.
