عضو هیات علمی گروه توسعه‌ی دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران
چکیده
بر دیدگاههای توسعه‌ی تاریخی ایران، رویکرد اقتصاد سیاسی غالب بوده است. این رویکرد عامدانه از حضور فرهنگ و رفتارهای اجتماعی مردمی در فهم تحولات توسعه ممانعت کرده است. اقتصاد سیاسی تقریبا برای کلیه‌ی اشکال تکثر یا تمرکز ثروت، طبقات اجتماعی و مطالبات فرهنگی- سیاسی، تعینی سیاسی (بامحوریت مفهوم قدرت) و تاحدی محیطی قائل است. در میان نظریه‌های زیرمجموعه‌ی اقتصاد سیاسی، نظریه‌ی استبداد ایرانی از وجاهت دانشگاهی و شهرت مطبوعاتی بیشتری برخوردار است. این نظریه که اشتهار آن بیشتر حاصل تلاشهای همایون کاتوزیان است، در بررسی علل توسعهنیافتگی ایران، فقدان نهاد قرارداد (نبود حقوق و مالکیت) و وجود استبداد (فقدان قانون) را محوری می‌داند. از جمله ابهامات در نظریه‌ی استبداد این است که درتشریح دلایل استبداد، بی‌قانونی، فقدان انباشت وحقوق مالکیت در ایران، شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه و به‌معنای دقیق‌تر سامان حقوقی-هنجاری جامعه‌ی ایرانی را نادیده می‌گیرد و با طرح مفهوم «استبداد» ایرانی که روی دیگر سکه‌ی قانونگرایی غربی است، در درون خود نوعی الگوبرداری تحولات اقتصادی جامعه غربی را دنبال می‌کند. هم‌چنین کل‌گرایی اقتصادی حاکم بر این دیدگاه، باعث شده است که واقعیات توسعه در ایران را بدون تعیین شان فرهنگ دینی و نظام قبیله‌ای حاکم بر مناطق مختلف کشور تحلیل کند. مقاله‌ی حاضر با نقد مفهوم «استبداد» و دوگانه‌ی «دولت- ملت» در این نظریه، ابعاد نخبه‌گرایانه و مردم‌گریز آن را نشان می‌دهد.
Sociological evaluation of “Iranian Despotism” theory for studying historical development of Iran
نویسندگان [English]
Mosa Anbari
چکیده [English]
Among different views on historical development in Iran, political economy has been the dominant approach. This approach deliberately disregards culture and social behavior of people in understanding the development process. It also believes in the political determinacy of all forms of concentration of wealth, social classes and cultural demands. Among the sub-theories of political economy paradigm, “Iranian despotism” (by H. Katouzian) is has more academic credibility than other theories. In his study, Katouzian puts emphasis on the absence of contract (lack of rights and ownership) and tyranny (absence of law) as important causes of underdevelopment in Iran. In the explanation it gives of tyranny, lawlessness, and lack of accumulation and of property rights, this theory ignores the social and cultural conditions of society -or, legal-normative system. Iranian despotism is the other side of the coin of western constitutionalism and it follows a model of economic development dominant in western society. The present article criticizes the concepts of despotism and dichotomy of nation-state in this theory, exposing the elitist aspects of its approach.
کلیدواژه‌ها [English]
Iranian despotism, Underdevelopment, political economy, Legal-normative system, Elitism, Popular beliefs
مراجع
آبراهامیان، یرواند. 1377. ایران بین دو انقلاب. ترجمه‌ی احمد گل‌محمدی و محمد‌ابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی.
استمپل، جان دی. 1378. درون انقلاب ایران. ترجمه‌ی منوچهر شجاعی. تهران: موسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا.
اشرف، احمد. 1347. نظام فئودالی یا نظام آسیایی؟ نقد و نظری در ویژگیهای تاریخ ایران، مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دانشکده‌ی علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران (هم‌چنین در شماره‌ی 5، 6، 7، 8، 9، 10 مجله نو).
اشرف، احمد. 1359. موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره‌ی قاجار. تهران: انتشارات پیام.
بشیریه، حسین. 1380. موانع توسعه‌ی سیاسی در ایران. تهران: نشر گام نو.
بهنام، جمشید. 1375. ایرانیان و اندیشه‌ی تجدد. تهران: نشر فروزان.
سکایا، ن. و.، آ. یو. یاکوبوسکی، ای. پ. پطروشفسکی، آ. م. بلنیتسکی، ل. و. استرویوا. 1354. تاریخ ایران: از دوران باستان تا پایان سده‌ی هجدهم میلادی. ترجمه‌ی کریم کشاورز. تهران: انتشارات پیام، چاپ چهارم.
پیگولوسکایا، ن. و. 1380. تاریخ ایران باستان. ترجمه‌ی مهرداد ایزدپناه. تهران: انتشارات محور.
دیگار، ژان پیر، برنارد هورکاد و یان ریشار. 1377. ایران در قرن بیستم. ترجمه‌ی عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تهران: نشر البرز.
رجب‌زاده، احمد. 1378. جامعه‌شناسی توسعه، بررسی تطبیقی-تاریخی ایران و ژاپن. تهران: نشر سلمان.
رزاقی، ابراهیم. 1378. آشنایی با اقتصاد ایران. تهران: نشر نی، چاپ دوم .
رضاقلی، علی. 1372 الف. توسعه‌ی اقتصادی و جهانبینیها. کتاب توسعه. شماره‌ی 6. تهران: نشر توسعه، چاپ اول.
رضاقلی، علی. 1372 ب. توسعه و جامعه‌ی سنتی. کتاب توسعه. شماره‌ی 5. تهران: نشر توسعه، چاپ اول.
رضاقلی، علی. 1377. جامعه‌شناسی نخبه‌کشی. تهران: نشر نی، چاپ چهارم.
رفیع‌پور، فرامرز. 1377. توسعه و تضاد: کوششی در تحلیل انقلاب اسلامی. تهران: شرکت سهامی انتشار .
سوداگر، محمدرضا. 1357. رشد روابط سرمایه‌داری در ایران، دوره‌ی انتقالی. تهران: نشر پازند.
عظیمی آرانی، حسین. 1371. مدارهای توسعهنیافتگی در اقتصاد ایران. تهران: نشر نی.
عظیمی آرانی، حسین. 1378. ایران امروز در آیینه‌ی مباحث توسعه. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
عیسوی، چارلز. 1362. تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1215- 1332). ترجمه‌ی یعقوب آژند. تهران: نشر گستره.
عنبری، موسی. 1388. هنجارهای گریز از قانون و توسعه در ایران. مقاله در مجموعه‌ی مقالات همایش پیش‌گیری از جرم. معاونت پیش‌گیری ناجا.
غنی‌نژاد، موسی. 1377. تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر. تهران: نشر مرکز.
فوران، جان. 1378. تاریخ تحولات اجتماعی در ایران؛ مقاومت شکننده. ترجمه‌ی احمد تدین. تهران: مؤسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا.
قاضی‌مرادی، حسن. 1380 الف. استبداد در ایران. تهران: نشر اختران.
قاضی‌مرادی، حسن. 1380 ب. پیرامون خودمداری ایرانیان. تهران: نشر اختران، چاپ دوم.
کدی، نیکی آر. 1381. ایران دوره‌ی قاجار و برآمدن رضاخان. ترجمه‌ی مهدی حقیقت‌خواه. تهران: انتشارات ققنوس.
کدی، نیکی آر. 1369. ریشههای انقلاب ایران. ترجمه‌ی عبدالرحیم گواهی. تهران: انتشارات قلم.
کمالی، مسعود. 1381. جامعه‌ی مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر. ترجمه‌ی کمال پولادی. تهران: انتشارات باز.
کوزر، لوئیس. 1370. زندگی و اندیشه‌ی بزرگان جامعه‌شناسی. ترجمه‌ی محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
گازیوروسکی، مارک جی. 1371. سیاست خارجی آمریکا و شاه: ایجاد یک حکومت سلطه‌پذیر در ایران. ترجمه‌ی جمشید زنگنه. تهران: موسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا.
لمبتون. ان. ک. س. 1359. نظریه‌ی دولت در ایران. ترجمه‌ی چنگیز پهلوان. تهران: چاپ نقش جهان.
لمبتون. ان. ک. س. 1363. سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام. ترجمه‌ی یعقوب آژند. تهران: نشر سپهر. چاپ اول.
لمبتون. ان. ک. س. 1345. مالک و زارع در ایران. ترجمه‌ی منوچهر امیری. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
مومنی، باقر. 1359. مسئله‌ی اراضی و جنگ طبقاتی ایرانی. تهران: انتشارات پیوند.
نعمانی، فرهاد. 1358. تکامل فئودالیسم در ایران. تهران: انتشارات خوارزمی.
نورث، داگلاس سی. 1384 الف. اقتصاد نهادگرای جدید و توسعه‌ی جهان سوم. ترجمه‌ی حسین بذرافشان. فصل‌نامه‌ی علمی-تخصصی تکاپو. شماره‌ی 11 و 12. بهار و تابستان. صص 162-147.
نورث، داگلاس سی. (1384ب) درک فرایند تغییر اقتصادی، علی نصیری اقدم، در فصلنامه علمی – تخصصی تکاپو، شماره 11 و 12، بهار و تابستان .صص 8-171.
نورث، داگلاس سی. 1377. نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی. ترجمه‌ی محمدرضا معینی. تهران: سازمان برنامه و بودجه، چاپ اول.
ورداسبی، ابوذر. 1357. ایران در پویه‌ی تاریخ. تهران: انتشارات قلم.
همایون کاتوزیان، محمد علی. 1372. مصدق و نبرد قدرت. ترجمه‌ی احمد تدین. تهران: موسسه‌ی خدمات فرهنگی رسا.
همایون کاتوزیان، محمدعلی. 1377. اقتصاد سیاسی ایران. ترجمه‌ی محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز. چاپ ششم.
همایون کاتوزیان، محمدعلی. 1380. تضاد دولت و ملت در ایران. تهران: نشر نی.
