Extended Abstract
1. Introduction
Lake Urmia in the West Asia is the largest permanent pond is located in North-West Iran the Lake, with an area of 6000-4500 km2 the largest lake inside Iran and twentieth lake in the world. The lake is now involved in a lot of problems and threats. According to the Department of Environment in Western Azerbaijan province, now 70 percent of the Lake died and more than two-thirds of its water converted into the salt marsh, and salt density of it also has more than 400 grams per liter. It is so important to the shrinking of the lake area. Because the resulting salt marsh retreat, all lands, farms, buildings and residential areas and surrounding villages will threaten and the wind, salt in the salt marshlands and residential areas directed towards the released and this has a direct impact on farmers, the health of the population and migration will increase.
Considering the foregoing, and the importance of Urmia Lake as national natural heritage, this research aims is to investigate the Lake Urmia drying trend with use of satellite imagery and evaluate the most important consequences of this drying on the surrounding settlements. Hence the question arises that is the how is the Lake Urmia drying trend? And what is the the most important consequences of Lake Urmia drying on surrounding Settlement?
2. Methodology
This paper method is a descriptive analysis. First, using Landsat satellite images of Lake Urmia drying trend during the 2000- 2015 period were studied. In the next step, the consequences of the drying up of Lake Urmia in 4 dimension and 16 indicators were extracted from the literature review. Then we chose 12 experts by Non-random and targeted sampling, the experts that had research and management experiences on the Lake Urmia, and the most important consequences of the Lake Urmia drying identified and determined by DANP (combined DEMATEL and analytic network process method) method.
3. Results
Surveying the drying of Lake Urmia lake water showed a sharp decline, especially in the 2010-2015 period so that the water area of the Lake from 4791.9 km2 in 4112.3 km2 in 2005 and 3276.1 km2 in 2010. Finally reached 942.8 km2 in the year 20015. In the same period, the area of salt marsh on the Lake Urmia of 719.95 km2 in 2000 In 2046.5 km2 in the year 2015 is reached. The DNP result showed that environmental dimension (Weight 0.49) is the most important consequence of Lake Urmia Lake, and will be the origin of economic, social and security consequence. Also result showed that indicators such as salt storm (0.1782), Desertification and its development in surrounding areas (weight 0.1236), Ethnicity and ethnic conflicts (weight 0.0884), Exacerbated climatic fluctuations and changes in the timing of seasons (weight 0.0767), and the loss of agricultural land and soil fertility (weight 0.0720) will be the most important consequence of the drying of Lake Urmia.
4. Discussion
Lake Urmia is a salt lake that in recent years faced with many problems such as frequent drought, the overuse of ground water resources, dams construction. These problems have been led to the reducing Lake water level and increasing water salinity. In this regard, this research has investigated the drying trend of Lake Urmia during 2000-2015 and its impacts on the surrounding settlements. First, by using Landsat TM images and OLI the drying trend of Lake Urmia in three periods 2000-2005, 2005-2010 and 2010-2015 were studied. The results showed a sharp drop in lake water, especially in the 2010-2015. So that the water area of the lake from 4791.9 km2 in 2000 to 4112.3 km2 in 2005 and 1.3276 km2 in 2010 and finally. 8.942 km2 in 2015 reached at the same time salt marsh area of the lake of 95.719 square kilometer since 2000 to 2046.5 km2 reached in 2015. Finally, the most important consequences of the drying of Lake Urmia by using DEMATEL and ANP methods was evaluated on the surrounding habitations.
5. Conclusion
The results showed that the drying of Lake Urmia irreparable losses on the settlement of environmental, social, economic and political security will be met. The Salt storms rise, Desertification and its development in surrounding areas, Ethnicity and ethnic conflicts in the region, exacerbated climatic fluctuations and changes in the time of seasons and the loss of agricultural land and soil fertility will be the most important consequences of dry Lake Urmia. According to this points that the agriculture is the dominant economic activity of Lake Urmia surrounding settlement, any reducing in Lake water level and increasing salinity will be a serious treatment against surrounding settlements.
Acknowledgments
This research did not receive any specific grant from funding agencies in the public, commercial, or not-for-profit sectors.
Conflict of Interest
The authors declared no conflicts of interest.
مقدمه
دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین آبگیر دائمی آسیای غربی است که در شمال غرب ایران قرار گرفته است این دریاچه با وسعتی بین 4500 تا 6000 کیلومتر مربع به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران و بیستمین دریاچه جهان اهمیت ویژه‌ای دارد. این دریاچه در حال حاضر درگیر مسائل و تهدیدات زیادی است؛ ازجمله تشدید فعالیت‌های کشاورزی و آبیاری، احداث پروژه‌های متعدد توسعه منابع آب، احداث بزرگراه روی دریاچه، افزایش آلودگی ناشی از فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی و شهری، بهره‌برداری ناپایدار از منابع دریاچه و مهم‌تر از همه، وقوع خشک‌سالی‌های شدید در سال‌های اخیر از دغدغه‌ها و تهدیدات اصلی این دریاچه به شمار می‌رود (Alinya, 2016).
بر اساس اعلام اداره کل محیط‌زیست استان آذربایجان غربی (Department of Environment, 2010)، هم‌اکنون 70 درصد از مساحت دریاچه ارومیه خشک شده و بیش از دوسوم از وسعت آبی آن به شوره‌زار تبدیل شده است که میزان غلظت نمک آن به بیش از 400 گرم در لیتر رسیده است. این پس‌روی و کوچک‌شدن مساحت دریاچه هشدار مهمی است؛ زیرا با خشک‌شدن دریاچه ارومیه، یک کویر نمک به وسعت بیش از 4400 کیلومتر مربع تشکیل می‌شود. باد نمک‌های موجود در شوره‌زارها به سمت مزارع منتقل خواهد کرد و باعث آسیب‌دیدن مزارع و باغات کشاورزی به‌خصوص در نقاط روستایی دشت‌های حاصلخیز آذربایجان غربی و شرقی خواهد شد که عمده‌ترین منبع درآمد ساکنان این منطقه است و برای سلامت ساکنان این مناطق تبعات منفی در پی خواهد داشت. تشکیل کویر نمک با این ابعاد باعث تغییر آب‌وهوای منطقه و مانند مناطق اطراف دریاچه ابینور، موجب افزایش و شدت طوفان‌های گردوخاک در منطقه خواهد شد (Niqy, & Hassan Nia, 2014).
با توجه به اینکه دریاچه ارومیه مرکز اکوتوریستی مهمی در آذربایجان است، با خشک‌شدن دریاچه، آذربایجان بزرگ و تمام مناطقی که تحت تأثیر این پدید قرار دارند، با رکود گردشگر داخلی مواجه خواهند شد. این عوامل به‌نوبه‌خود منجر به مهاجرت ساکنان روستاهای این منطقه به شهرهای اطراف و مشکلات اجتماعی در این شهرها خواهد شد. این پژوهش محدوده 30 کیلومتری دریاچه ارومیه را در بر می گیرد که شامل 23 شهر و 1074 روستا و جمعیتی بالغ بر 1میلیون و 590هزار و 480 نفر است (تصویر شماره 1).
با توجه به موارد ذکرشده و اهمیت دریاچه ارومیه به عنوان یک میراث طبیعی ملی و مطالعات صورت‌گرفته، این پرسش مطرح می‌شود که خشک‌شدن دریاچه ارومیه چه روندی را طی کرده است و مهم‌ترین پیامدهای خشک‌شدن دریاچه ارومیه بر سکونتگاه‌های پیرامونی، به‌خصوص سکونتگاه‌های روستایی چیست. نتایج این پژوهش می‌تواند در ارائه تصویری درست از پیامدهای خشک‌شدن دریاچه ارومیه بر سکونتگاه‌های پیرامونی و توجه هر چه بیشتر به این معضل زیست‌محیطی کمک کند.
مروری بر ادبیات موضوع
دریاچه‌های نمک از لحاظ جغرافیایی گسترده و متعدد هستند و بخش قابل‌توجهی از اکوسیستم‌های آبی داخلی جهان را تشکیل می‌دهند (William, 2002). تهدیدات اصلی علیه موجودیت دریاچه‌های نمکی در مقیاس جهانی به ترتیب اهمیت عبارتند از: انحرافات سطح جریان، تغییرات جهانی اقلیم، برداشت از آب‌های زیرزمینی، شوری ثانویه، استخراج معدن، تخریب بیولوژیکی، آلودگی، شکار بیش‌ازحد ماهی و دیگر فعالیت‌های حوضه‌های آبریز (Timms, 2005). تأثیرات چنین فعالیت‌هایی همیشه نامطلوب و شامل تغییر در ویژگی‌های طبیعی دریاچه‌های نمکی، از دست دادن تنوع زیستی و تغییرات اساسی لیمنولوژیکی است. این تأثیرات از نظر جغرافیایی گسترده و غیرقابل برگشت هستند و از ارزش دریاچه‌های نمکی می‌کاهند.
تا سال 2025 بسیاری از دریاچه‌های نمک طبیعی دستخوش تغییرات نامطلوبی خواهند شد. وسعت بسیاری از دریاچه‌هایی که پایدار بوده‌اند، کاهش خواهد یافت و بر میزان شوری آن‌ها افزوده خواهد شد. تجزیه‌وتحلیل هزینه و منفعت تأثیرات نامطلوب دریاچه‌های نمکی بسیار نادر است و سازمان‌های بین‌المللی، دریاچه‌های نمکی را به عنوان جزء مهمی از سیستم‌های آبی داخلی به‌درستی مدنظر قرار نداده‌اند (William, 2002). دریاچه‌های نمکی از اجزاء مهم زیست‌کره به‌حساب می‌آیند و کاربردهای مهم و ارزشمندی دارند، اما به‌طور گسترده‌ای این کاربردها و ارزش‌ها نادیده گرفته می‌شود. عواملی که موجب این نادیده‌گیری می‌شوند بسیار متنوع هستند و تأثیرات آن‌ها بسیار سریع است.
به‌طورکلی مبحث حفاظت از دریاچه‌های نمکی چندان مدنظر و اولویت دولت‌ها نیست و درنتیجه پیامدهای بسیاری را در پی خواهد داشت. دلایل عمده حفاظت و توجه به سیستم‌های آبی، به‌خصوص دریاچه‌های نمکی عبارتند از: کارکردها و ارزش‌های اقتصادی، فرهنگی، زیبایی‌شناختی، تفریحی، علمی، آموزشی و اکولوژیکی دریاچه‌های نمکی (William, 1993). مسئله خشک‌شدن دریاچه‌ها به عنوان مخاطره آب‌وهوایی بسیار مهم است و اثرات آن بر شرایط آب‌وهوایی مناطق هم‌جوار بسیار تأثیرگذار خواهد بود (Khoshakhlagh, Heidari, Moradi, & Molaei, 2014).
دریاچه ارومیه با توجه به معیارهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، نقش مهمی در شمال غرب کشور دارد. در سال‌های اخیر دریاچه ارومیه با مشکلات متعددی مانند خشک‌سالی‌های پیاپی، استفاده بیش‌ازحد از منابع آب سطحی، احداث سد و غیره مواجه شده که موجبات کاهش آب آن فراهم آمده است؛ به‌گونه‌ای که یک‌چهارم از سطح آب این دریاچه در 10 سال گذشته خشک شده است (Hassanzadeh, Zarghami, & Hassanzadeh, 2011).
در زمینه اثرات خشک‌شدن آب دریاچه‌ها و بیابان‌زایی به‌طور واضح می‌توان به آثار برجای‌مانده از خشک‌شدن دریاچه آرال اشاره کرد که در اثر خشک‌شدن دریاچه و شوره‌زارشدن آن، زمین‌های کشاورزی منطقه نابود شده و دشت‌های وسیعی از نمک شکل گرفته است. این مسئله باعث ایجاد طوفان‌های گردوغباری شده و منطقه‌ای سردسیر در زمستان و بسیار گرمسیر در تابستان ایجاد کرده است (Whish Wilson, 2002). بر اساس گزارش یونسکو، در منطقه آرال سلامت زنان باردار و نوزادان رو به وخامت است؛ به‌طوری‌که هم‌اکنون این منطقه بیشترین میزان مرگ‌ومیر نوزادان در جهان را دارد. افزایش نمک و محتویات معدنی در آب این دریاچه عمده‌ترین تأثیر منفی را بر محیط‌زیست داشته است. در مناطق نزدیک به سواحل دریاچه، بیماری‌هایی مانند کم‌خونی، سرطان، ناراحتی کلیوی و کبدی و همچنین بیماری‌های کودکان بیشتر از مناطق دیگر مشاهده شده و بیماری‌های حاد تنفسی نیز دلیل بیش از نیمی از مرگ‌ومیر کودکان است (Jensen, Mazhitova, & Zetterstrom, 1997).
بر اساس آمارهای موجود، 67 درصد از سهم عوامل مؤثر در خشک‌شدن دریاچه ارومیه مربوط به عوامل اقلیمی و کاهش میزان نزولات جوّی، 25 درصد مربوط به مصارف آب در بخش کشاورزی، 5 درصد مربوط به احداث سازه‌های هیدرولیکی مانند سدها بر روی رودخانه‌های حوضه آبریز و 3 درصد مربوط به عوامل دیگر است (Department of Environment, 2010). دریاچه ارومیه دما و رطوبت منطقه را تعدیل و مکان مناسبی را برای فعالیت‌های کشاورزی فراهم می‌کند. مناظر زیبا و اثرات درمانی آن، دریاچه را به مرکز مهم اکوتوریستی تبدیل کرده است. متأسفانه این ویژگی‌های بی‌نظیر به دلیل خشک‌شدن، در حال از بین رفتن است (Hoseinpour, Fakheri Fard, & Naghili, 2010). تأثیرات خشک‌شدن دریاچه ارومیه می‌تواند به مسائل اکولوژیکی، سلامتی، اجتماعی و اقتصادی تقسیم‌بندی شود. همچنین اکوسیستم بی‌نظیر دریاچه می‌تواند به موازات افزایش میزان نمک، به‌طور کامل تخریب شود (Hoseinpour et al., 2010).
روش‌شناسی تحقیق
پژوهش حاضر از نظر روش‌شناسی توصیفی‌تحلیلی است. برای رسیدن به هدف اصلی تحقیق که بررسی روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه و تأثیر آن بر سکونتگاه‌های پیرامونی بود، از تصاویر ماهواره‌ای چندزمانه سنجنده TM برای سال‌های 2000، 2005، 2010 و سنجنده OLI برای سال 2015 ماهواره لندست استفاده شده است. بدین منظور تصحیحات مورد نیاز در مرحله پیش‌پردازش روی تصاویر با استفاده از نرم‌افزار ENVI انجام شد. این مرحله شامل تصحیحات هندسی و اتمسفری بود که ابتدا تصحیحات هندسی روی تصاویر (ثبت تصویربه‌تصویر) با دقت زیر 0/5 پیکسل اعمال شد. سپس با استفاده از روش‌های درون‌یابی نزدیک‌ترین همسایگی، ارزش پیکسل‌های تصویر مجدداً محاسبه شد. در مرحله بعد تصحیح اتمسفری روی تصاویر اعمال شد. برای این کار از روش چاوز استفاده شد. درنهایت تصاویر مذکور با استفاده از الگوریتم حداکثر احتمال طبقه‌بندی شدند (تصویر شماره 2).
برای اطمینان از نتایج طبقه‌بندی، صحت طبقه‌بندی ارزیابی شد. در این مطالعه برای ارزیابی دقت طبقه‌بندی از پارامتر دقت کل و ضریب کاپا استفاده شد. دقت کل نسبت پیکسل‌های درست طبقه‌بندی‌شده بر تعداد کل پیکسل‌های طبقه‌بندی‌شده است (Rasouli, 2009). مقدار قابل‌قبول برای ضریب کاپا عدد یک است. چنانچه این مقدار برابر صفر باشد، طبقه‌بندی کاملاً تصادفی و اگر مقدار منفی باشد، نشان‌دهنده خطا در طبقه‌بندی است.
برای بررسی دقت طبقه‌بندی در سال‌های مختلف از تصاویر گوگل ارث در نزدیک‌ترین تاریخ ممکن به زمان گرفتن تصویر توسط ماهواره لندست استفاده شد که توان تفکیک مکانی بالایی دارد و تشخیص کلاس‌ها در آن به صورت بصری و به‌آسانی صورت می‌گیرد. برای برخی کلاس‌ها که در طول زمان پویایی و تغییر کمی دارند مثل کاربری مسکونی، نمونه‌های چک برای بررسی دقت طبقه‌بندی‌ها انتخاب شد. نتایج مربوط به ارزیابی صحت طبقه‌بندی در جدول شماره 1 آمده است. پس از بررسی روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه طی بازه 2000 تا 2015، پیامدهای ناشی از خشک‌شدن دریاچه ارومیه در چهار دسته و پانزده زیرمعیار از ادبیات نظری و پژوهشهای پیشین مستخرج شد (جدول شماره 2).
از بین جامعه آماری این پژوهش که شامل متخصصان و کارشناسان دارای سوابق پژوهشی و مدیریتی در زمینه دریاچه ارومیه بودند، با استفاده از نمونه‌گیری سیستماتیک هدفمند 12 کارشناس انتخاب شد. مهم‌ترین پیامدهای خشک‌شدن دریاچه بر سکونتگاه‌های پیرامونی از طریق مدل DANP (ترکیب مدل دیمتل و فرایند تحلیل شبکه) تعیین و شناسایی شد. چند تن از کارشناسان روایی پرسش‌نامه‌های تحقیق را بررسی و تأیید کردند. پایایی پرسش‌نامه‌ها از طریق ضریب ناسازگاری تعیین شد؛ بدین‌صورت که اگر این ضریب در ماتریس مقایسات زوجی کمتر از 1/0 باشد، پرسش‌نامه پایایی دارد.
یافته‌ها
بررسی روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه طی سال‌های 2000 تا 2015
با توجه به اینکه هدف این پژوهش بررسی روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه و تأثیر آن بر سکونتگاه‌های پیرامونی است، تغییرات دو کلاس آب و نمکزار بررسی شد تا بتوان روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه را طی سال‌های 2000 تا 2015 ارزیابی کرد. جداول شماره 3 و 4 روند تغییرات دریاچه را برای سه دوره 2000 تا 2005، 2005 تا 2010 و 2010 تا 2015 نشان می‌دهد. بررسی ماتریس تغییرات بیانگر آن است که در دوره 2000 تا 2005 بیشترین تغییر در کلاس آب مربوط به تبدیل به شوره‌زار بوده است که 14/246 کیلومتر مربع (8 درصد) از مساحت آب به شوره‌زار تبدیل شده است. در همین دوره بیشترین تغییر در کلاس شوره‌زار مربوط به تبدیل به کلاس بایر با 60/101 کیلومتر مربع (11/14 درصد) بوده است (تصویر شماره 3).
در دوره 2005 تا 2010 نیز بیشترین تغییر در کلاس آب مربوط به تبدیل به شوره‌زار با 02/670 کیلومتر مربع (25/16 درصد) بوده است. در همین دوره 61/316 کیلومتر مربع (26/32 درصد) از مساحت شوره‌زار به کلاس بایر تبدیل شده است (تصویر شماره 4). در سال‌های 2010 تا 2015 شاهد بیشترین کاهش در مساحت آب دریاچه بوده‌ایم؛ به‌طوری‌که 78/1829 کیلومتر مربع (85/55 درصد) از مساحت آب به شوره‌زار تبدیل شده است. در همین دوره 78/548 کیلومتر مربع (03/30 درصد) از مساحت شوره‌زار به زمین بایر تبدیل شده است (تصویر شماره 5).
روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه بیانگر کاهش شدید آب دریاچه به‌خصوص در سال‌های 2010 تا 2015 است؛ به‌طوری‌که مساحت آب دریاچه از 9/4791 کیلومتر مربع در سال 2000 به 3/4112 کیلومتر مربع در سال 2005 و 1/3276 کیلومتر مربع در سال 2010 و درنهایت 8/942 کیلومتر مربع در سال 20015 رسیده است. در همین بازه زمانی مساحت نمکزارهای دریاچه ارومیه از 95/719 کیلومتر مربع در سال 2000 به 5/2046 کیلومتر مربع در سال 2015 رسیده است (جدول شماره 5).
بررسی مهم‌ترین پیامدهای خشک‌شدن دریاچه ارومیه بر سکونتگاه‌های پیرامونی
تشکیل مدل شبکه‌ای و ساختاردهی به مسئله
در مطالعه حاضر پیامدهای ناشی از خشک‌شدن دریاچه ارومیه در 4 دسته و 16 زیرمعیار از مبانی نظری و پیشینه مستخرج شده است. برای دستیابی به هدف و تعیین مهم‌ترین پیامدها و اثرات و اولویت‌بندی معیارها و زیرمعیارها، مدل تحلیل شبکه ارائه شده است.
تشکیل ماتریس مقایسه زوجی و بردارهای اولویت
در روش ANP نیز همانند AHP، اهمیت نسبی زوج‌های عناصر تصمیم‌گیری در هر خوشه و بردار اولویت خوشه‌ها به‌طور مستقیم از طریق مقایسه‌های زوجی به ازای هر عنصر و سپس محاسبه بردار ویژه متناظر با آن، میزان تأثیر عناصر دیگر بر عنصر مدنظر محاسبه می‌شود. برای این منظور مراحل زیر انجام می‌شود: مقایسه زوجی معیارهای اصلی بر اساس هدف: در مرحله نخست به مقایسه زوجی معیارهای اصلی بر اساس هدف پرداخته می‌شود (جدول شماره 6). برای تجمیع مقایسه‌ها و محاسبه وزن نهایی از تکنیک میانگین هندسی استفاده می‌شود. میانگین هندسی کمک می‌کند ضمن درنظرگرفتن قضاوت هر عضو، قضاوت گروه درباره هر مقایسه زوجی نیز سنجیده شود. نرخ ناسازگاری نیز 04544/0 به دست آمد که نشان می‌دهد مقایسه زوجی سازگار است.
مقایسه زوجی روابط درونی معیارهای اصلی: بر اساس مدل پژوهش گام بعدی محاسبه روابط درونی معیارهای اصلی به منظور به‌دست‌آوردن ماتریس است. برای این منظور از روش دیمتل استفاده شد. روش دیمتل یکی از ابزارهای تصمیم‌گیری چندمعیاره بر مبنای تئوری گراف است که در درک بهتر روابط علّی و نقشه روابط شبکه‌ای کاربرد دارد. برای سنجش روابط درونی بین معیارهای اصلی، نظر متخصصان با استفاده از پرسش‌نامه جمع‌آوری و با استفاده از تکنیک میانگین حسابی ادغام شد. ماتریس تجمیع نظرات کارشناسان در زمینه روابط درونی معیارهای اصلی در جدول شماره 7 آمده است.
در مرحله بعد مراحل مربوط به مدل دیمتل طی شد و ماتریس روابط کل به دست آمد (جدول شماره 8). پس از محاسبه ماتریس روابط کل، میزان R که مجموع سطرهای هر بعد و j که مجموع ستون‌های هر بعد یا معیار محاسبه و زمینه برای ترسیم نقشه روابط شبکه آماده می‌شود (جدول شماره 9). برای تعیین نقشه روابط شبکه (NRM) باید ارزش آستانه مشخص شود. با این کار می‌توان از روابط جزئی صرف‌نظر و شبکه روابط قابل‌اعتنا را ترسیم کرد. برای محاسبه مقدار آستانه روابط کافی است میانگین ماتریس روابط کل محاسبه شود. پس از تعیین مقدار آستانه، در ماتریس روابط کل اعدادی که از مقدار آستانه کوچکتر باشد، صفر در نظر گرفته می‌شود؛ یعنی آن رابطه علّی در نظر گرفته نمی‌شود. در این بخش ارزش آستانه 0.540 به دست آمد، سپس نقشه شبکه روابط معیارها با همدیگر ترسیم شد (تصویر شماره 6).
همان‌طور که در تصویر شماره 6 مشخص است، معیار زیست‌محیطی در نیمه بالای نمودار جای گرفته و نشان‌دهنده تأثیرگذاری بالای این معیار بر معیارهای دیگر است. پیامدهای زیست‌محیطی به عنوان علت پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی‌امنیتی خواهند بود. در این بخش با درنظرگرفتن مقایسه زوجی معیارها، دو حالت ارتباط درونی و بیرونی وزن نهایی نسبی معیارها قابل محاسبه است (تصویر شماره 7).
همان‌طور که در تصویر شماره 7 مشخص است، معیار زیست‌محیطی با ضریب وزن نسبی 49009/0 بیشترین اهمیت را از نظر کارشناسان کسب کرده است که اهمیت پیامدهای زیست‌محیطی خشک‌شدن دریاچه ارومیه را نشان می‌دهد. بعد از آن معیارهای اجتماعی با ضریب نسبی 23103/0، اقتصادی با ضریب نسبی 16336/0 و سیاسی‌امنیتی با ضریب نسبی 11552/0 در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. البته اثرات متقابل این معیارها و زیرمعیارهای آن‌ها نقش مهمی بر وزن‌دهی آن‌ها دارند، زیرا اثرات زیست‌محیطی می‌تواند منجر به تغییرات در اجتماع و شرایط اقتصادی شود. مقایسه زوجی زیر معیارها: در این مرحله معیارهای زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی‌امنیتی به صورت زوجی مقایسه می‌شوند و بعد روابط درونی هر یک از زیرمعیارها از طریق روش دیمتل مشخص می‌شود (جدول شماره 10).
محاسبه سوپر ماتریس ناموزون
با استفاده از ماتریس ارتباط داخلی و بردارهای اولویت محاسبه‌شده، سوپر ماتریس اولیه تشکیل شد. پس از محاسبه عناصر تشکیل‌دهنده سوپر ماتریس اولیه، آن‌ها در سوپر ماتریس اولیه جایگزین می‌شوند تا سوپر ماتریس موزون به دست آید. سپس به حدّی می‌رسند که ضریب اهمیت نسبی شاخص‌ها به دست می‌آید (جدول شماره 11).
به این ترتیب ضریب اهمیت نسبی شاخص‌ها از ستون هدف در سوپر ماتریس حد قابل دستیابی است (جدول شماره 12). همان‌طور که در جدول شماره 12 مشخص است، طوفان‌ها و ریزگردهای نمکی، بیابان‌زایی و توسعه آن به نواحی پیرامونی، قوم‌گرایی و درگیری‌های قومی در منطقه، تشدید نوسانات اقلیمی و تغییر در زمان‌بندی فصول و ازبین‌رفتن اراضی کشاورزی و حاصلخیزی خاک از مهم‌ترین پیامدهای ناشی از خشک‌شدن دریاچه ارومیه است.
بحث و نتیجه‌گیری
دریاچه‌های نمکی جزء مهم‌ترین اکوسیستم‌های آبی داخلی به شمار می‌روند که کارکردها و ارزش‌های فراوانی دارند. ازجمله این کارکردها می‌توان به ارزش اکولوژیکی، اقتصادی، فرهنگی، زیبایی‌شناختی، تفریحی، علمی و آموزشی آن‌ها اشاره کرد. خشک‌شدن این دریاچه‌ها در اثر عوامل طبیعی یا انسانی می‌تواند این کارکرد و ارزش‌ها را تحت‌الشعاع قرار دهد و موجب خسارات فراوان شود. در این زمینه می‌توان به دریاچه نمکی آرال در آسیای مرکزی اشاره کرد که بعد از یک دوره خشک‌سالی و ازدست‌دادن وسعت و افزایش شوری آب دریاچه، پیامدهای فراوانی دربر داشت که ازجمله آن‌ها می‌توان به ایجاد طوفان‌ها و ریزگردهای نمکی، افزایش بیابان‌زایی به نواحی پیرامون، شوری خاک و از بین رفتن اراضی کشاورزی و تهدید سلامتی ساکنان مناطق اشاره کرد.
دریاچه ارومیه یکی از دریاچه‌های نمکی است که در سال‌های اخیر با مشکلات متعددی مانند خشک‌سالی‌های پیاپی، استفاده بیش‌ازحد از منابع آب سطحی، احداث سد و غیره مواجه شده است که موجبات کاهش آب و افزایش میزان شوری آب دریاچه را فراهم کرده است؛ به‌گونه‌ای‌که سطح وسیعی از آب دریاچه در سال‌های گذشته خشک شده است. در همین راستا این تحقیق بر آن شد تا به‌تفصیل روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه و مهم‌ترین پیامدهای آن را طی سال‌های 2000 تا 2015 بررسی کند. نتایج حاکی از کاهش شدید آب دریاچه به‌خصوص در سال‌های 2010 تا 2015 است؛ به‌طوری‌که مساحت آب دریاچه از 9/4791 کیلومتر مربع در سال 2000 به 3/4112 کیلومتر مربع در سال 2005 و 1/3276 کیلومتر مربع در سال 2010 و درنهایت 8/942 کیلومتر مربع در سال 20015 رسیده است.
در همین بازه زمانی مساحت نمکزارهای دریاچه ارومیه از 95/719 کیلومتر مربع در سال 2000 به 2046.5 کیلومتر مربع در سال 2015 رسیده است؛ به‌طوری‌که مقایسه یافته‌ها با پژوهشهای دیگر (Khademi, Pirkharrati, & Shahkarami, 2015; Zeinali & Asghari Saraskanrod, 2012; Rasouli, 2009) نشان‌دهنده روند افزایشی خشک‌شدن دریاچه ارومیه است. البته تحقیقات ذکرشده اغلب تا سال 2005 و 2010 روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه را بررسی کرده‌اند؛ درحالی‌که تحقیق حاضر با درنظرگرفتن دوره زمانی 2000 تا 2015 به این نتیجه رسید که در بازه 2010 تا 2015 این روند بسیار تشدید شده است و چنانچه روند کنونی ادامه داشته باشد، دریاچه ارومیه به‌طورقطع به تاریخ می‌پیوندد.
همچنین نتایج نشان داد در صورت خشک‌شدن دریاچه ارومیه، سکونتگاه‌های پیرامون با زیان‌های جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی‌امنیتی روبه‌رو خواهند شد. بنابر نظر کارشناسان، پیامدهای زیست‌محیطی، مهم‌ترین این پیامدها و علت پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی‌امنیتی خواهد بود. همچنین یافته‌ها نشان داد از بین زیرمعیارها، طوفان‌ها و ریزگردهای نمکی، بیابان‌زایی و توسعه آن به نواحی پیرامونی، قوم‌گرایی و درگیری‌های قومی در منطقه، تشدید نوسانات اقلیمی و تغییر زمان‌بندی فصول و ازبین‌رفتن اراضی کشاورزی و حاصلخیزی خاک از مهم‌ترین پیامدهای ناشی از خشک‌شدن این پهنه مهم آبی هستند. با توجه به اینکه اقتصاد غالب منطقه کشاورزی است، کاهش سطح آب دریاچه و افزایش وسعت نمکزار تهدیدی جدی علیه منطقه شمال غرب کشور است؛ به‌طوری‌که وزش بادهای شدید، موجب انتقال نمک به مناطق اطراف می‌شود و این امر منجر به کاهش سطح سلامت، شورشدن اراضی کشاورزی، کاهش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی و درنتیجه افزایش بیکاری و به‌تبع آن فقر و مهاجرت خواهد شد.
تشکر و قدردانی
بنا به اظهار نویسنده مسئول مقاله، مقاله حامی مالی نداشته است.
References
Abbaspour, M., Javid, A. H., Mirbagheri, S. A., Ahmadi Givi, F., & Moghimi, P. (2012). Investigation of lake drying attributed to climate change. International Journal of Environmental Science and Technology, 9(2), 257–66. doi: 10.1007/s13762-012-0031-0
Alinya, Y. (2016). [The drying of Urmia lake and politics hydro impacts on neighboring areas (Persian)] (MSc. thesis). Tehran: Tehran University.
Alipour, S. (2006). Hydrogeochemistry of seasonal variation of Urmia salt lake, Iran. Saline Systems, 2(1), 2-9. doi: 10.1186/1746-1448-2-9
Delju, A. H., Ceylan, A., Piguet, E., & Rebetez, M. (2012). Observed climate variability and change in Urmia lake Basin, Iran. Theoretical and Applied Climatology, 111(1-2), 285–96. doi: 10.1007/s00704-012-0651-9
Organization of Environment Protection. (2010). [Comprehensive planning Urmia lake (Persian)] [Internet]. Retrieves from http://iarc.ifro.ir/Portals/5a28de6e-2ade-4e31-b95c-eb3886420550/ArticleEx/15735.pdf
Eimanifar, A., & Mohebbi, F. (2007). Urmia Lake (Northwest Iran): A brief review. Saline Systems, 3(1), 5. doi: 10.1186/1746-1448-3-5
Fraji, A., Aminian, S., Sadegi, A. (2013). Effects of drought on the Urmia lake tourism area. Paper presented at the 5th International Congress geographer’s Muslim world, 9 October 2012, Tabriz, Iran.
Garousi, V., Najafi, A., Samadi, A., Rasouli, K., & Khanaliloo, B. (2013). Environmental crisis in Urmia lake, Iran: A systematic review of causes, negative consequences and possible solutions. Paper presented at the 6th International Perspective on Water Resources & the Environment (IPWE), 7-9 January 2013, Izmir, Turkey.
Hagi, S. (2015). [The effect of Urmia lake water on the development of economic and social surrounding villages (Case study: Rural Bkshlvchay city of Urmia) (Persian)] (MSc. thesis). Isfahan: Isfahan University of Technology.
Hajjarian, M., Hossein Zadeh, O. (2014). Identify and prioritize risks drying up of Urmia lake to help network analysis process (ANP). Paper presented at the 32nd National and the 1st International Geosciences Congress, 16-19 February 2014, Tehran, Iran.
Hassanzadeh, E., Zarghami, M., & Hassanzadeh, Y. (2011). Determining the main factors in declining the Urmia lake level by using system dynamics modeling. Water Resources Management, 26(1), 129–45. doi: 10.1007/s11269-011-9909-8
Hoseinpour, M., Fakheri Fard, A., & Naghili, R. (2010). Death of Urmia lake, a silent disaster investigating causes, results and solutions of Urmia lake drying. Paper presented at the 1st International Applied Geological Congress, 26-28 April 2010, Mashad, Iran.
Jensen, S., Mazhitova, Z., & Zetterstrom, R. (1997). Environmental pollution and child health in the Aral sea region in Kazakhstan. Science of the Total Environment, 206(2-3), 187–93. doi: 10.1016/s0048-9697(97)80009-5
Karbassi, A., Bidhendi, G. N., Pejman, A., & Bidhendi, M. E. (2010). Environmental impacts of desalination on the ecology of Urmia lake. Journal of Great Lakes Research, 36(3), 419–24. doi: 10.1016/j.jglr.2010.06.004
Khademi, F., Pirkharrati, H., & Shahkarami, S. (2015). [Investigation of increasing trend of saline soils around Urmia lake and its environmental impact, using RS and GIS (Persian)]. Geoscience Scientific Quarterly Journal, 24(94), 68-93.
Khoshakhlagh, F., Heidari, M. A., Moradi, M. A., & Molaei, P. A. (2014). [Numerical simulation the effects of Urmia lake drying up on the temperature regime of Maragheh city (Persian)]. Geography and Environmental Hazards, 2(8), 1-18. doi: 10.22067/geo.v0i0.20231
Moghtased Azar, K., Mirzaei, A., Nankali, H. R., & Tavakoli, F. (2012). Investigation of correlation of the variations in land subsidence (detected by continuous GPS measurements) and methodological data in the surrounding areas of Urmia lake. Nonlinear Processes in Geophysics, 19(6), 675–83. doi: 10.5194/npg-19-675-2012
Nemati, M. R. (2016). Reflections on the Urmia lake and its consequences. Paper presented at the 1st International Congress on Earth, Space and Clean Energy, 5 November 2015, Ardabil, Iran.
Niqy, R., & Hassan Nia, R. (2014). Urmia lake drying effects on the environment. Paper presented at the 32nd National & the 1st International Geosciences Congress, 16-19 February 2014, Tehran, Iran.
Pengra, B. (2012). The drying of Iran's Urmia lake and its environmental consequences. Environmental Development, 2, 128-37. doi: 10.1016/j.envdev.2012.03.011
Rafiei, P., & Jafari, S. (2013). Effects of drying of Urmia lake. Paper presented at the 5th International Congress Geographer’s Muslim world, 9 October 2012, Tabriz, Iran.
Rasouli, A. (2009). [Principles of applied remote sensing with an emphasis on the satellite image processing (Persian)]. Tabriz: University of Tabriz.
Revival Chiefs of the Urmia Lake. (2016). [Urmia lake revival plan: Challenges and solutions (Persian)] [Internet]. Retrieved from http://ulrp.sharif.ir/sites/default/files/field/files/node_1082_tamhidat_rahkarha.pdf
Scott, D. A. (2001). [The birds of Urmia lake and adjacent wetlands, Islamic Republic of Iran (Persian)] [Internet].. Retrieved from https://rsis.ramsar.org/RISapp/files/181/documents/IR38taxo.pdf
Timms, B. V. (2005). Salt lakes in Australia: Present problems and prognosis for the future. Hydrobiologia, 552(1), 1–15. doi: 10.1007/s10750-005-1501-x
Whish Wilson, P. (2002). The Aral sea environmental health crisis. Journal of Rural and Remote Environmental Health, 1(2), 29-34.
Williams, W. D. (1993). Conservation of salt lakes. In Lakes, S. V. (Ed.), Developments in Hydrobiology (pp. 291–306). Berlin: Springer.
Williams, W. D. (2002). Environmental threats to salt lakes and the likely status of inland saline ecosystems in 2025. Environmental Conservation, 29(2), 154–67. doi: 10.1017/s0376892902000103
Zeinali, B., & Asghari Saraskanrod, S. (2012). [The investigation of coastline changes in Urmia lake water level and its impact on the urban of its basin (Persian)]. Biannual Journal of Urban Ecology Researches, 3(6), 85-98.
