کنه های ایکسودیده از مهمترین انگل های خارجی حیوانات به ویژه نشخوارکنندگان در سراسر دنیا و ایران به شمار می روند (22،17،13،1). کنه های سخت سبب بروز علایم بالینی نطیر خارش، کم خونی، نگرانی حاصل از گزش، تورم، کاهش وزن دام شده و همچنین ناقل تیلریوزیس، بابزیوزیس، آناپلاسموزیس و  تب خونریزی دهنده کریمه کنگو می‌باشند  (13،9).  گونه های کنه های سخت در ایران عمدتا از جنس های هیالوما (14گونه)، ریپی سفالوس (5گونه)، همافیزالیس (11گونه)، درماسنتور (3گونه)، بوفیلوس و ایکسودس می باشند (22،8). تاکنون از مناطق مختلف ایران 14 گونه از کنه های خانواده ایکسودیده گزارش شده است (26-7).

براساس گزارش سازمان دامپزشکی کشور در سال 1387، جمعیت نشخوارکنندگان اهلی در استان ایلام شامل گاو (44710 راس)، گوسفند (911260 راس) و بز (776800 راس) می‌باشد که سهم زیادی در اقتصاد مردم منطقه دارند. دام ها در اکثر مناطق استان به روش سنتی و نیمه صنعتی پرورش و نگهداری می شوند. تاکنون در خصوص فراوانی کنه های ایکسودیده در نشخوارکنندگان اهلی استان ایلام مطالعه کاملی صورت نگرفته است. در این مطالعه فراوانی آلودگی کنه های ایکسودیده و توزیع جغرافیایی آنها در نواحی مختلف استان ایلام در گاو، گوسفند و بز تعیین گردید.

مواد و روش‌کار

در این مطالعه از 445 راس  نشخوارکننده شامل 139 راس گاو، 162 راس گوسفند و 144 راس بز در 120 گله از 30 روستا  شامل20 روستا در نیمه شمالی و 10 روستا در نیمه جنوبی استان کرمانشاه در تابستان سال 1394 نمونه برداری گردید. استان کرمانشاه ناحیه‌ای کوهستانی است که در میانه ضلع غربى ایران (۳۳ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالى و ۴۵ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۳۰ دقیقه طول شرقى) و بین فلات ایران و جلگه بین‌النهرین قرار گرفته و دشت های مرتفع کوهستانی درمیان آنها شکل گرفته و بستر گذرگاه‌های مهم زاگرس را به وجود آورده است.

جهت جداسازی کنه ها، پس از ضد عفونی ناحیه آلوده به کنه با  پنبه آغشته به اتانول 70درصد، هر کنه توسط پنس از نزدیک ترین فاصله ممکن به پوست گرفته شده و در راس تای محور ضمایم دهانی (با زاویه 45 درجه) جدا گردیدند (23). کنه های جمع آوری شده به تفکیک نوع دام در ظروف مخصوص حاوی اتانول 70 درصد و گلیسیرین 5 درصد گذاشته شدند. اطلاعات مربوط به هر دام از قبیل زمان و محل نمونه برداری، سن، جنس، محل اتصال کنه، سم پاشی و نیز تعداد کنه جدا شده از هر دام ثبت شدند. پس از انتقال نمونه ها به آزمایشگاه انگل شناسی بندپایان، جنس و گونه کنه ها به تفکیک مرحله تکاملی (نوزاد، نوچه، بالغ)، جنسیت (نر یا ماده) و تغذیه (خون خورده یاُ خون نخورده) با استفاده از استریومیکروسکوپ و بر اساس کلیدهای تشخیصی شناسایی شدند (6).

تعیین ارتباط بین فراوانی آلودگی کنه های سخت با فاکتور های خطر چون توزیع جغرافیایی، سن و جنس دام و از آزمون مربع مربع  کای  استفاده شد . سطح معنی داری (05/0 P<)  در نظر گرفته شد.

نتایج

در این تحقیق فراوانی آلودگی کنه های ایکسودیده در گاو 6/44درصد، گوسفند 23/51 درصد و بز 08/52 درصد بود (جدول1). بیشترین فراوانی آلودگی کنه های سخت در در گاوهای ماده 3-2 ساله (55/15 درصد)، گوسفند های ماده 2-1ساله (75/19 درصد) و بز های ماده زیر یک سال (36/17 درصد) بود. در گاوهای آلوده، اختلاف فراوانی آلودگی فقط در گروه های سنی مختلف معنی دار بود (012/7χ² =  ، 019/0 P =) ولی فراوانی آلودگی در دو جنس نر (7/38 درصد) و ماده (3/61 درصد) اختلاف معنی داری نداشت (05/0 P >). شیوع آلودگی در گروه های سنی مختلف با دو جنس نر (33/45 درصد) و ماده (66/54 درصد) بزهای آلوده نیز ارتباط معنی داری نداشت
(05/0 P >). ولی اختلاف فراوانی آلودگی با گروه های سنی گوسفند های آلوده معنی دار بود (048/6χ² =  ، 017/0 P =). اختلاف فراوانی آلودگی در جنس های نر (93/34 درصد) و ماده (07/65 درصد) گوسفند های آلوده نیز معنی دار بود (447/9χ² =  ، 011/0 P =).

بر اساس نتایج آنالیز آماری هیچگونه تفاوت معنی داری در میزان آلودگی کنه ای در گله های گاو ، گوسفند  وبز  در نیمه شمالی و جنوبی استان مشاهده نگردید ( 05/0 P >) (جدول1 و 2). به ترتیب این شاخص برای فراوانی آلودگی کنه های سخت در گله های گاو برای شهرستان های ایوان (05/0 P >)، شیروان (05/0 P >)، ایلام (05/0 P >)، ملکشاهی (05/0 P >)، چرداول (05/0 P >) و مهران (05/0 P >)، فراوانی آلودگی کنه های سخت در گله های گوسفند (8/10 درصد) برای شهرستان های دره شهر (043/0 P =)، آبدانان (042/0 P =) و دهلران(043/0 P =) و نیز فراوانی آلودگی کنه های سخت در گله های بز برای شهرستان های دره شهر (05/0 P >)، آبدانان(05/0 P >) و دهلران(05/0 P >) تعیین شد.

از نشخوارکنندگان آلوده، تعداد 1209 عدد کنه سخت (1062 کنه خون نخورده و 147 کنه خون خورده) جدا گردید. نسبت تعداد کنه به هر راس  دام در گاو 1/6، گوسفند 9/5 و بز 5/4 بود (جدول3). بررسی توزیع بدنی کنه های سخت جدا شده از نشخوارکنندگان آلوده نشان داد که بیشترین تجمع کنه ها در هر سه نوع دام گوش (84/31%) بود ولی کمترین تجمع آنها در گاو زیر دم (12/7%)، گوسفند در اطراف چشم (68/4%) و بز در ناحیه پرینه (01/5%) بود (05/0 P>) (جدول3).

در مطالعه آزمایشگاهی و تعیین تنوع گونه ای کنه های سخت جدا شده، در هر سه نوع از دام ها در شهرستان های تحت مطالعه واقع در دو نیمه شمالی و جنوبی، آلودگی به گونه های مختلف کنه ای شناسایی گردید (جدول2). به طوری که کنه های سخت جدا شده از دو جنس ریپی سفالوس (62/37%) و هیالوما (38/62%) بودند. از این دو جنس 7 گونه در گاو، 7 گونه در گوسفند و 6 گونه در بز بودند. گونه های غالب از کنه ریپی سفالوس سنگوینوس در گاو (16/22%) در نیمه شمالی استان ایلام (31/11%) و گونه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم در گوسفند و بز به ترتیب 79/21% در نیمه جنوبی استان ایلام (49/15%) و 77/24% در نیمه جنوبی استان ایلام (42/13%) بودند (05/0P >).

دراین مطالعه،شیوع آلودگی کنه های سخت درگاو، گوسفند و بز قابل توجه بود. این نتایج با مطالعات قبلی در ایران و سایرکشورها تا حدودی مشابهت داشت. شیوع آلودگی کنه های سخت در گاو در مقایسه با مطالعه Rahbari و همکاران در سال 2007 در استان آذربایجان غربی (62درصد) به مراتب کمتر بود (12). در صورتی که Ranjbargarmabolia و Yakhchali در سال 2008 در مطالعه ای که بر روی گوسفندها و بزهای صالح آباد شهرستان تربت جام انجام دادند شیوع آلودگی کنه های سخت را به ترتیب 5/14 درصد و 10 درصد گزارش کردند که با نتایج حاصل از این مطالعه همخوانی نداشت (24). Yakhchali و همکاران در سال 2012  شیوع آلودگی کنه ای درنشخوارکنندگان اهلی حومه شهرستان سنندج در گاو، گوسفند و بز به ترتیب 42/34 درصد، 2/37 درصد و 9/41 درصد گزارش نمودند (26).  Sohrabi و همکاران در سال 2013 شیوع آلودگی کنه های سخت درگاو، گوسفند و بز استان کرمانشاه به ترتیب 63/24 درصد، 12/25 درصد و 25/27 درصد گزارش کردند (16). در مطالعه Taherian و همکاران در سال 2014 فراوانی آلودگی کنه سخت در گاو، گوسفند و بز در استان لرستان به ترتیب 4/0 درصد، 5/73 درصد و 1/26 درصد بود (18). Vahedi Noori و همکاران در سال 2015 آلودگی کنه های سخت درگاو (61 درصد) و گوسفند (39 درصد) را از استان مازندران گزارش نمودند (20). در دهوک عراق Taib و همکاران در سال 2007 شیوع کنه های سخت را در گاو 40 درصد، گوسفند 55 درصد و بز 5 درصد گزارش کردند (19). در مصر Asmaa و همکاران در سال 2014 شیوع آلودگی کنه های سخت در نشخوارکنندگان را 1/30 درصد گزارش نمودند (3). اختلاف شیوع آلودگی در این مطالعات ممکن است به دلیل استفاده از سموم آفت کش (حمام ضد کنه ای و سمپاشی جایگاه های نگهداری دام)، تفاوت در شرایط آب و هوایی و اقلیمی، سیستم های مدیریتی و پرورشی و اختلاف حساسیت انواع دام ها به آلودگی های کنه ای می باشد (14،22،26). به علاوه توزیع فراوانی کنه های سخت در استان ایلام در ارتباط با نوع دام در دو منطقه شمال و جنوب استان فاقد اختلاف بود.

در تحقیق حاضر بیشترین فراوانی آلودگی کنه های ایکسودیده در گاو های 3-2 سال، گوسفند های 2-1 سال و بز های زیر 1 سال وجود داشت. این یافته با گزارش Sohrabi و همکاران در سال 2013 در استان کرمانشاه که بیشترین شیوع آلودگی کنه های سخت را در گاوهای 4-3 سال (38 درصد) و گوسفندان (6/55 درصد) و بزهای
1-2 سال (04/63%) گزارش کردند کمتر بود(16). در بنگلادش بیشترین شیوع آلودگی در گاوهای جوان ثبت گردید (8). در پاکستان Sajid و همکاران در سال 2009 ارتباط معنی داری از لحاظ شیوع آلودگی کنه های سخت گاوهای بالغ نسبت به گاوهای جوان تر گزارش نمودند (14). Azizi و Yakhchali در سال 2007 بیشترین شیوع آلودگی کنه ای را در گوسفند و بزهای 2-1 ساله روستاهای اطراف ارومیه گزارش کردند (23). دلیل این اختلاف ممکن است به دلیل تفاوت در سطح ایمنی حیوان، مقاومت ذاتی و اینکه کنه های ایکسودیده در مراحل مختلف چرخه زندگی خود خونخواری دارند، باشد (14-5). در این مطالعه شیوع آلودگی کنه های سخت در دام های ماده نسبت به  دام های نر بالاتر بود و اختلاف آماری از لحاظ درصد آلودگی معنی دار بود. این نتایج با گزارشات Sohrabi و همکاران در سال 2013 و Kabir و همکاران در سال 2011 مطابقت داشت (8،16). از مهمترین عوامل بالاتر بودن آلودگی دام های ماده به کنه های ایکسودیده می تواند تمایل دامداران برای نگهداری دام های ماده به منظور تولید شیر و زایش همچنین بالا بودن سطح هورمون های پروژسترون و پرولاکتین، استرس های آبستنی و شیرواری که موجب افزایش حساسیت دام ها نسبت به آلودگی های انگلی می گردد (8).

میانگین تعداد کنه سخت جداشده از دام های مناطق تحت مطالعه به هر راس  گاو 1/6، گوسفند 9/5 و بز 5/4 بود. این نتایج از میزان گزارش شده در دام های اشنویه که در گاو 2-1، گوسفند 3 و بز 5/1 بیشتر بود (21). این شاخص در نشخوارکنندگان کوچک ایلام به مراتب بیشتر از گوسفندها (5/2) و بزهای (3/4) آلوده در روستاهای اطراف شهرستان ارومیه بود (22). Sohrabi و همکاران در سال 2013 میانگین تعداد کنه سخت جداشده از گاو 6/4، گوسفند 9/7 و بز 1/7 گزارش کردند (16). در مطالعه Taherian و همکاران در سال 2014 در استان لرستان میانگین تعداد کنه سخت جداشده از گاو 27/1، گوسفند 5/4 و بز 3 گزارش شد (18). در مطالعه Ghashgaei و همکاران در سال 2015 در استان کرمانشاه میانگین تعداد کنه سخت جداشده برای گونه های کنه هیالوما جدا شده از گاو 36/0-01/0 گزارش گردید (7). علت بالا بودن حضور آلودگی کنه سخت در منطقه به دلیل عدم آگاهی دامداران از اهمیت بهداشتی و اقتصادی کنه ها، سمپاشی به موقع جایگاه دام ها و اسپری و حمام ضد کنه می باشد.

در این مطالعه توزیع بدنی کنه های جدا شده از سطح بدن میزبان نشان داد که بیشترین محل تجمع کنه های سخت در نشخوارکنندگان مورد بررسی در ناحیه گوش بود. این یافته ها با نتایج بدست آمده توسط Sohrabi و همکاران در سال 2013 در گوسفندها (54 درصد) و بزها (43 درصد) در استان کرمانشاه هم خوانی داشت. همچنین مطالعه Rahbari و همکاران در سال 2007 بر روی گاوهای مناطق مختلف ایران انجام دادند بیشترین محل جدا کردن کنه های سخت را از ناحیه گوش آنها گزارش کردند (16،12). از مهمترین علل تجمع کنه ها برای چسبیدن به این نواحی جهت خونخواری می توان به نازک تر بودن محل گزش، سطحی تر بودن عروق خونی، گرم و مرطوب بودن این نواحی و عدم دسترسی دام جهت نظافت (لیس زدن بدن) اشاره کرد (5،23،26).

در این تحقیق از نظر تنوع گونه ای بر حسب نوع میزبان، کنه ریپی سفالوس سانگوینوس در گاو در شمال استان و هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم در گوسفند و بز در جنوب استان بیشترین فراوانی را در بین کنه های شناسایی شده داشتند. این یافته با گزارش های گونه غالب از شرق، مرکز، جنوب و غرب ایران همخوانی داشت (9،16،25،26). در بررسی که بر روی کنه های سخت جدا شده از گاو و گوسفند در اشنویه صورت گرفت به ترتیب، گونه های هیالوما آسیاتیکوم آسیاتیکوم و درماسنتور مارژیناتوس گونه های غالب بودند (21).  Nasiriدر سال 2010 دو جنسهیالوماوهمافیزالیس رااز گوسفندان منطقه آبدانان استان ایلام گزارش نمود و کنه هیالوما (67/44 درصد)بیشترین تنوعگونهایراداشت (18). در مطالعه ای که در اصفهان توسط Noaman و همکاران در سال 2007 صورت پذیرفت گونه غالب را هیالوما آناتولیکوم آناتولیکم در گاو، ریپی سفالوس بورسا در گوسفند و ریپی سفالوس سانگوینوس در بز گزارش نمودند (10). Seidi وهمکاران در سال 2012کنه هایریپیسفالوس (کنه غالب، 42/47 درصد) وهیالومارا از گوسفند،بزوگاودرگیلانغرباز استان کرمانشاه گزارش کردند (15). Yakhchali و همکاران در سال 2012 گونه غالب را در نوع گاو (32/25 درصد)، گوسفند (36/28درصد) و بز (45/28 درصد) از مناطق مختلف سنندج کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکمگزارش نمودند. همچنین در دامداری های روستا های صالح آباد شهرستان تربت جام هیالوما مارژیناتوم شایع ترین کنه سخت انگل گوسفند و بز گزارش گردید (26). Sohrabi  و همکاران در سال 2013 به ترتیب کنه ریپی سقالوس سنگوینوس را در گاو (26/26 درصد) و ریپی سقالوس تورانیکوس را در گوسفند (23/54درصد) و بز (55/40 درصد) گونه غالب در استان کرمانشاه گزارش نمودند (16). در حالی که Ghashgaei و همکاران در سال 2015 فراوانی گونه های کنه هیالوما جدا شده از گاو را در استان کرمانشاه 8/18% گزارش کردند. در این تحقیق گونه غالب جدا شده از گاو هیالوما مارژیناتوم (8/36 درصد) بود (7). Taherian و همکاران در سال 2014 در استان لرستان کنه غالب را از گاو (85/42%)، گوسفند (3/70%) و بز (26/82 درصد) ریپی سفالوس سانگوینوس گزارش کردند (18). شایع ترین کنه سخت انگل گاو در استان مازندران بوفیلوس آنولاتوس (3/51درصد) گزارش گردید (24). در حالی که در گزارش Vahedi Noori و همکاران در سال 2015 کنه سخت غالب در گاو (27/65 درصد) و گوسفند (3/74 درصد) از جنس ریپی سفالوس بود (20). در تحقیق صورت گرفته در ترکیه در سال 2004 کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکم به عنوان گونه غالب در گاو های مورد بررسی گزارش گردید (1). Taib و همکاران در سال 2007 گونه های هیالوما و ریپی سفالوس را به ترتیب از گاو و گوسفند در دهوک عراق گزارش کردند (19). از علل اختلاف در تنوع گونه ای کنه های سخت گزارش شده از سایر نقاط ایران و دیگر کشورها می توان به به تفاوت های اقلیمی، روش های نمونه برداری و مطالعه کنه ها، سازگاری کنه های مختلف با شرایط آب و هوایی و نحوه مدیریت و پرورش اشاره کرد (2،4).

نتیجه‌گیری نهاییبر اساس نتایج بدست آمده از این تحقیق، فون متنوع و فعالی از کنه های سخت در نشخوارکنندگان استان ایلام وجود دارد. وجود گونه های ریپی سفالوس و هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم به عنوان شایع ترین کنه های سخت در نشخوارکنندگان استان، از نظر امکان انتقال بیماری های انگلی و عفونی حایز اهمیت می باشد. بنابراین طراحی و انجام مطالعات تکمیلی در خصوص نقش کنه ها در انتقال عوامل بیماری زا، اجرای برنامه های آموزشی به منظور بالا بردن سطح بهداشت دام و مدیریت پرورشی ضروری به نظر می رسد.

سپاسگزاری

بدینوسیله نویسندگان از همکاری دامداران استان ایلام قدردانی نموده و از آقای جواد خدری نیز تشکر می نماییم.

تعارض منافع

بین نویسندگان تعارض در منافع گزارش نشده است.

جدول 1. فراوانی و توزیع جغرافیایی آلودگی کنه های سخت جدا شده از گروه های سنی مختلف و دو جنس نشخوارکنندگان اهلی آلوده در استان ایلام.

Sc Sc- گاو:(3df= ،099/11χ² =  ، 001/0 P=)                    Ss1- گوسفند (1df= ،078/4χ² =  ، 031/0 P=)

Ss2- گوسفند (3df= ،099/11χ² =  ، 001/0 P=)                Ss3- گوسفند (3df= ،883/16χ² =  ، 001/0 P=)

جدول 2. فراوانی و توزیع جغرافیایی آلودگی کنه های سخت جدا شده از گروه های سنی مختلف و دو جنس نشخوارکنندگان اهلی آلوده در استان ایلام.

*نیمه شمالی (ایوان، شیروان، ایلام، ملکشاهی، چرداول، مهران)                     **نیمه جنوبی (دره شهر، آبدانان، دهلران)

Sc- گاو(012/7χ² =  ، 019/0 P =)                                    Ss1- گوسفند (564/3χ² =  ، 027/0 P =)

Ss2- گوسفند (048/6χ² =  ، 017/0 P =)                                Ss3- گوسفند (447/9χ² =  ، 011/0 P =)

جدول 3. فراوانی و ننوع گونه ای کنه های سخت شناسایی شده در نشخوارکنندگان آلوده استان ایلام.

H.a.a.، هیالوما آناتولیکم آناتولیکم؛ H.a.e.، هیالوما آناتولیکم اکسکاواتوم؛H.m. ، هیالوما مارژیناتوم؛ H.as.as.، هیالوما آسیاتیکوم آسیاتیکوم؛ R.s.، ریپی سفالوس سانگوینوس؛ R.tu.، ریپی سفالوس تورانیکوس؛ R.bu.، ریپی سفالوس بورسا.

NSc- گاو (466/4χ2 =  ، 05/0 P >)       Ss1- گوسفند (078/4χ2 =  ، 031/0 P=)        NSs2- گوسفند (265/1χ2 =  ، 05/0 P >)

جدول 4. توزیع بدنی کنه های سخت جدا شده از نشخوارکنندگان آلوده در استان ایلام.