1دانشیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکدۀ حقوق دانشگاه قم، قم، ایران
2دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشگاه قم، قم، ایران
چکیده
استقرار نهادهای دولت مدرن در بستر مفاهیم فقهی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پرسش‌هایی را در خصوص ماهیت و آثار برخی از آنها به‌وجود آورده است. در این میان، ماهیت «ولایت» که از دیرباز مورد بحث فقهی بوده، در دهه‌های اخیر ذیل دو نظریة «انتخاب» یا «انتصاب» متجلی شده است. پرسش از ماهیت رابطۀ دولت و مردم در این نظریه یکی از مهم‌ترین سؤالات قابل طرح است. از این رو، بررسی نسبت «ولایت» و «نمایندگی سیاسی» مسئلۀ اصلی و هدف این نوشتار است. این امر با روش تحلیلی، توصیفی و مقایسه‌‌ای به انجام می‌رسد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که «ولایت» و «نمایندگی سیاسی» سیر تحول متفاوتی را پشت سر گذارده و ریشه در تاریخ و مبانی ناهمسانی داشته‌اند؛ از این رو، از منظر کلامی و فقهی تفاوت‌های آشکاری در جنبه‌های مختلف دارند. اما در منظومة حقوق موضوعه و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جهت اتکا به ارادة عمومی و قانون‌مداری، دارای شباهت‌های عمده‌‌ای هستند؛ به‌گونه‌ای که می‌توان نهاد «ولایت» در قانون اساسی را گونه‌ای خاص از نمایندگی سیاسی متعهد و معطوف به زندگی اخلاقی تلقی کرد.
The Relationship between Wilāyah (Guardianship) and Political Representation; a Comparative Study
نویسندگان [English]
Ahmad Deylami1؛ Adel Sheibani2
1Associate Prof. Department of Private and Islamic Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran
2Ph.D. Student in Public Law, Department of Public Law, Faculty of Law, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]
The establishment of modern government institutions in the context of jurisprudential concepts in the Constitution of the Islamic Republic of Iran has raised questions about the nature and effects of some of them. Among these, the nature of “Wilāyah”(Guardianship), which has long been discussed in jurisprudence; in recent decades, the following two theories of “selection” or “appointment” have emerged. The question of the nature of the relationship between government and people in this theory is one of the most important questions to be asked. Therefore, examining the relationship between “province” and “political representation” is the main issue and purpose of this article. This will be done by analytical, descriptive and comparative methods. The findings of this study show that “Wilāyah”(Guardianship), and “political representation” have undergone different developments and are rooted in the history and principles of inequality; And therefore, from a theological and jurisprudential point of view, they have obvious differences in different aspects; But in the system of subject law, and the Constitution of the Islamic Republic of Iran, in terms of reliance on the public will and the rule of law, have major similarities; In this way, the institution of “Wilāyah”(Guardianship), in the constitution can be considered as a special form of committed political representation and focused on moral life.
کلیدواژه‌ها [English]
“Wilāyah”(Guardianship), political representation, constitutional rights, political jurisprudence, constitution of the Islamic Republic of Iran
مراجع
الف) فارسی
اخترشهر، على (1380)، «ولایت فقیه از دیدگاه سید عبدالحسین لارى». فصلنامۀ علوم سیاسی, دورۀ 4، تابستان، سال چهارم، ش 14.
انصاری، شیخ مرتضی (1382)، کتاب المکاسب، ج 3، چ 5، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
اصفهانی، شیخ محمدحسین (1425)، حاشیۀ کتاب المکاسب، چ 1،قم: پایۀ دانش.
بحر العلوم، سید محمد (1403)، بلغة الفقیه، ج 3، چ 4، تهران: مکتبة الصادق﴿ع﴾ .
برجی، یعقوب‌علی (۱۳۸۰)، «سیر تاریخی نظریۀ ولایت فقیه»، پژوهشنامۀ حقوق اسلامی، دورۀ ۳-۴، تابستان و پاییز.
بلک، آنتونی (1386)، تاریخ اندیشۀ سیاسی اسلام: از عصر پیامبر تا امروز، مترجم: محمدحسین وقار، چ 2، تهران: انتشارات اطلاعات.
بیکس، برایان (1389)، فرهنگ نظریۀ حقوقی، مترجم: محمد راسخ، چ 3، تهران: نشر نی.
جهان‌بزرگی، احمد (۱۳۷۷)، «پیشینۀ تاریخی نظریۀ ولایت فقیه»، فصلنامۀ قبسات، دورۀ ۵، بهار.
حقیقت، صادق (1375)، «نگاهی به فلسفۀ سیاسی در اسلام» حکومت اسلامی، دورۀزمستان،ش 2.
خراسانی، محمدکاظم (1406)، حاشیه مکاسب، تصحیح سید مهدی شمس‌الدین، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
خسروی، حسن (1397)، «تئوری نمایندگی سیاسی در پرتو فلسفۀ سیاسی و حقوق عمومی»، مجلۀ تحقیقات حقوقی، دورۀ 21، پاییز، ش 83.
خمینی، سید روح‌الله (1324)، کشف الاسرار، بی‌جا.
ـــــــــــــــــــ (1363)، البیع، ج 2، چ 3، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان.
ـــــــــــــــــــ (1369)، صحیفۀ نور، ج ۴، تهران: سازمان مدارک علمی فرهنگی انقلاب اسلامی.
ـــــــــــــــــــ (1389)، صحیفۀ نور، ج 14، چ 5، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
ـــــــــــــــــــ (1389)، صحیفۀ نور، ج 20، چ 5، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
ـــــــــــــــــــ (1389)، صحیفۀ نور، ج 21، چ 5، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
ـــــــــــــــــــ (1392)، اجتهاد و تقلید، مترجم: وهاب دانش‌پژوه، چ 2، تهران: چاپ و نشر عروج (وابسته به مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام).
دبیرنیا، علیرضا (1395)، قدرت مؤسس کاوشی در مبانی حقوق اساسی مدرن، چ 2، تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهردانش.
دبیرنیا، علیرضا، و شیبانی، عادل (1399)، «نماینده‌گرایی، نظام نمایندگی پویا و ظرفیت‌های قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مجلس و راهبرد، 27(102).
دوگی، لئون (1393)، دروس حقوق عمومی، مترجم: محمدرضا ویژه، چ 2، تهران: نشر میزان.
دیلمی، احمد (1381)، مقدمه‌ای بر مبانی حقوقی‌ـ کلامی نظام سیاسی در اسلام، تهران: دفتر نشر معارف.
رابرت، دال (1378)، دربارۀ دموکراسی، مترجم: حسن فشارکی، تهران: نشر شیرازه.
رحمت‌الهی، حسین (1388)، تحول قدرت، تهران: نشر میزان.
رهدار، احمد (1392)، «مناسبات فقه و سیاست از منظر سه دیدگاه وکالت، نظارت و ولایت فقیه با تأکید بر دورة معاصر» حکومت اسلامی، ش 69، پاییز .
زارعی، محمد حسین (1394)، گفتارهایی در حقوق عمومی مدرن، حاکمیت قانون و دموکراسی، تهران: انتشارات خرسندی.
صانعی، پرویز (1381)، حقوق و اجتماع، تهران: انتشارات طرح نو.
صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، (1364)، ج 3، تهران: ادارۀ کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
طباطبائی، سید جواد (1385)، حکومت قانون، تهران: نشر ستوده.
عالم، عبدالرحمن (1390)، بنیادهای علم سیاست، چ 22، تهران: نشر نی.
علوی، سید جعفر (۱۳۹۴)، «تزاحم ولایت فقیهان»، نشریۀ آموزه‌های فقه مدنی، دورۀ ۱۱، بهار و تابستان.
فیرحی، داود (1388)، نظام سیاسی و دولت در اسلام، چ 7، تهران: انتشارات سمت.
ـــــــــــ (1388)، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، چ 9، تهران: نشر نی.
ـــــــــــ (1396)، فقه و سیاست در ایران معاصر، چ 3، تهران: نشر نی.
کمالی اردکانی، علی‌اکبر (1383)، «مردم‌سالاری در آرای شیخ محمد مهدی شمس‌الدین و دکتر مهدی حائری یزدی و مقایسۀ آن با مدل دموکراسی تکامل‌یافته»، نامۀ مفید، ش 44، مهر و آبان.
لاگلین، مارتین (1393)، مبانی حقوق عمومی، مترجم: محمد راسخ، چ 4، تهران: نشر نی.
ــــــــــــــ (1395)، مبانی حقوق عمومی در غرب، مترجم: محمد مقتدر، تهران: انتشارات مجد.
لاری، سید عبدالحسین (1374)، قانون مشروطه مشروعه، در رسائل مشروطیت، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: نشر کویر.
لاری، سید عبدالحسین (1377)، رسائل سید لاری؛ ولایت فقیه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
محلاتی غروی، محمداسماعیل (1374)، اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه، در رسائل مشروطیت، به کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: نشر کویر.
مرکزمالمیری، احمد (1394)، حاکمیت قانون: مفاهیم، مبانی و برداشت‌ها (ویراست دوم)، چ 3، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
مصباح‌یزدی، محمدتقی (1369)، حکومت اسلامی و ولایت فقیه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
ــــــــــــــــــــــ (1377)، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
منصوریان، ناصرعلی و شیبانی عادل (1395)، «مفهوم منفعت عمومی و جایگاه آن در قانونگذاری ایران»، دیدگاه‌های حقوق قضایی، سال بیست و یکم، ش 75 (پیاپی ۷۶).
منتظری، حسینعلی (1371)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج 2، چ 2، تهران: انتشارات کیهان.
میراحمدی، منصور (1391)، ملاحظاتی بر چالش‌های فقه سیاسی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
میرموسوی، سید علی (1383)، «آموزۀ مالکیت مشاع و مردم‌سالاری» نامۀ مفید، ش 44، مهر و آبان.
نائینی، شیخ محمدحسین (1378)، تنبیه الامه و تنزیه المله، چ 9، تهران: شرکت سهامی انتشار.
نائینی، میرزا محمدحسین (1421)، منیه الطالب، ج 2، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
نجفی، شیخ محمدحسن (1981)، جواهر الکلام فی شرح الشرایع الاسلام، مجلد ۲۱، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقی، احمد (1375)، عوائد الایام، تصحیح دفتر تبلیغات، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیۀ قم.
نشست‌های علمی (1396)، «حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشة امام خمینی (ره)»، ج 2، تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر عروج.
وینسنت، اندرو (1396)، نظریه‌های دولت، مترجم: حسین بشیریه، چ 12، تهران: نشر نی.
هارت، هربرت (1396)، مفهوم قانون، مترجم: محمد راسخ، چ 6، تهران: نشر نی.
هابز، توماس (1389)، لویاتان، سی. بی. مکفرسون، مترجم: حسین بشیریه، چ 6، تهران: نشر نی.
ب) انگلیسی
Ackerman, Bruce (1991), We The People, London: Cambridge, Massachusetts, Volume 1, Foundations.
Amar, A. R. (2012), America's unwritten constitution: The precedents and principles we live by. New York: Basic Books.
Primus, Richard (1999), American language of rights, Cambridge: Cambridge University Press.
Black's Law Dictionary. (2012), 9th edition, on Westlaw, vol. 72, issue 4.
Brich, A. H. (1971), Representation (Key Concepts in Political Science), London: MacMillan Press LTD.
Dworkin, Ronald (2000), Taking rights seriously, London: Duckworth.
Hannum, H. (1990), Autonomy, Sovereignty, and Self-Determination: The Accommodation of Conflicting Rights. University of Pennsylvania Press
Galligan, D. (2013), The Sovereignty Deficit of Modern Constitutions. Oxford Journal of Legal Studies, 33(4), 703-732.
Manin, B. (1997), The Principles of Representative Democracy, Cambridge: Cambridge University Press.
Loghlin, Martin (2013). The Concept of Constituent Power, Critical Analysis of Law Workshop, University of Toronto, available at: https://www.law.utoronto.ca/utfl_file/count/users/mdubber/CAL/12-13/Loughlin-Paper-Constituent%20Power.pdf.
Laughlin, Martin, Neil Walker (2007). The Paradox of Constitutionalism: Constituent Power and Constitutional Form, London: Oxford University Press
Poole, Thomas (2010) United Kingdom: The royal prerogative, International Journal of Constitutional Law, Volume 8, Issue 1, January, P. 146–155.
Pitkin, hanna (1972). The Concept of Representation, Berkeley: University of California Press.
Urbinati, Nadia (2006). Representative Democracy Principles and Genealogy, Chicago: The University of Chicago Press
Waldham, J. & Mountfield, H. & Gallanghew, C. & Prochaka, E. (1998), Blackstone's Guide to the Human Rights act 1998, Oxford: University press, Fifth edition.
Wiener, A. (2008). The Invisible Constitution of Politics: Contested Norms & Internal Encounters. Cambridge University Press.
