دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران؛
چکیده
در این مطالعه بنا ست با مرور نگرشِ مسلمانانِ صدرِ اسلام به مفهوم شهید فرضیه‌ای برای تحول درک‌ها از این مفهوم در عصر پیامبر(ص) و سپس در عصر صحابه بازنماییم؛ یعنی از دورانی که اصطلاح شهید در معنای مشهور آن کاربسته شد و مسلمانان شهادت را هم‌چون غایتی دیریاب دیدند که تنها در صحنۀ نبرد حاصل می‌شود، تا آن زمان که به‌تدریج معتقد شدند، راه‌های دیگری نیز برای رسیدن به چنین آرمانی هست. خواهیم کوشید خط سیر تاریخی صدور روایات اسلامی دربارۀ شهادت را با مفروض دانستن اعتبار این روایت‌ها کشف کنیم. چنان‌که خواهیم دید، در عصر پیامبر(ص) دامنۀ مصادیق شهادت گسترش یافت. از اواخر عمر پیامبر(ص) و سپس در عصر فتوح به شهادت هم‌چون شیوه‌ای برای تکفیر گناهِ نفاق نگریستند. در دورۀ پسافتوح با تکثیر اَسانیدِ روایات نبوی شیوه‌های دست‌یابی به مقام شهیدان را توسعه دادند و بالاخره در اواخر عصر صحابه، گزاردن عبادات و اعمالی را تسهیل‌گر دست‌یابی به مقام شهیدان دانستند و از ارزشمندی شهادت برای ترویج دیگر آیین‌ها بهره جستند.
The Islamic Doctrine of Martyrdom Until the End of Companions’ Era
نویسندگان [English]
Hāmed Khāni (Farhang Mehrvash)
Associate Professor, Department of Islamic Theology, Gorgan Islamic Azad University, Iran.
چکیده [English]
This study aims to explore the attitude of the early Muslims to the concept of martyrdom and then present a hypothesis for evolving this doctrine from the beginning when the term was used in its famous meaning and Muslims saw martyrdom as the highest value and ideal that only could be achieved on the battlefield, until they gradually came to believe that there would be another way to achieve such an ideal. It discovers the historical trajectory of the issuance of Islamic narrations about martyrdom through assuming the validity of these narrations. As we will see, the dominion of the examples of martyrdom was extended in the time of the Prophet (PBUH). Then in the last days of his time and afterwards at the age of Islamic conquers, martyrdom was considered a way to find the heresy of the sin of hypocrisy. After conquers, the way to reach martyrs’ rank was extended. Finally, in the age of Companions, some prayers and religious deeds were regarded as the way to martyrs’ position so that the value of martyrdom was used to spread other rituals.
کلیدواژه‌ها [English]
Martyr, Martyrdom, Desire to Be Martyred, Atonement, Takfīr, Migrants and Helpers, Al-Qatl fī Sabīl Allah
مراجع
1. قرآن کریم.
ابن‌ابی‌دنیا، عبدالله بن محمد، المرض والکفارات، به کوشش: عبدالوکیل ندوی، بمبئی، الدار السلفیه، 1411ق.
ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المسند، به کوشش: عادل بن یوسف عزازی و احمد بن فرید مزیدی، ریاض، دار الوطن، 1997م.
----------، المصنف، به کوشش: سعد بن ناصر شثری، ریاض، دار کنوز اشبیلیا، 1436ق.
ابن‌ابی‌عاصم، احمد بن عمرو، الجهاد، به کوشش: مساعد بن سلیمان راشد جمید، مدینه، مکتبة العلوم والحکم، 1409ق.
ابن‌راهویه، اسحاق بن ابراهیم، المسند، به کوشش: عبدالغفور بن عبدالحق بلوشی، مدینه، مکتبة الایمان، 1412ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات، به کوشش: احسان عباس، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن‌شبه، عمر، تاریخ المدینة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، جده، حبیب محمود احمد، 1399ق.
ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیه، 1984م.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، به کوشش: سالم محمد عطا و محمد علی معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش: علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، به کوشش: طه محمد زینی و دیگران، قاهره، مکتبة القاهره، 1388ق.
ابن‌مبارک، عبدلله، الجهاد، به کوشش: نزیه حماد، تونس، الدار التونسیه، 1972م.
ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، به کوشش: مصطفی سقا و دیگران، قاهره، چاپ‌خانۀ حلبی، 1375ق.
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، قاهره، مطبعة السعاده، 1351ق.
ابوداوود سجستانی، سلیمان بن اشعث، السنن، به کوشش: محمد محیی‌الدین عبدالحمید، صیدا، المکتبة العصریه، بی‌تا.
احمد بن حنبل، المسند، به کوشش: شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، موسسة الرساله، 1421ق.
اصم، محمد بن یعقوب، مجموع فیه مصنفات أبی العباس الأصم وإسماعیل الصفار، به کوشش: نبیل سعدالدین جرار، بیروت، دارالبشائر الاسلامیه، 1425ق.
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة، بیروت، دار الاضواء، 1983م.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، بولاق، المطبعة الامیریه، 1311ق.
بزار، احمد بن عمرو، المسند، به کوشش: محفوظ‌الرحمان زین‌الله و دیگران، بیروت، مکتبة العلوم والحکم، 1988م.
ترمذی، محمد بن عیسی، السنن، به کوشش: بشار عواد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1996م.
ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان، به کوشش: ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، به کوشش: جلال‌الدین حسینی، تهران، انجمن آثار ملی، 1355ش.
جابری، محمد عابد، فهم القرآن الحکیم، دارالبیضاء، دارالنشر المغربیه، 2009م.
حکیم ترمذی، محمد بن علی، نوادر الاصول، به کوشش: عبدالرحمان عمیره، بیروت، دارالجیل، بی‌تا.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدرجات، نجف، المطبعة الحیدریه، 1370ق.
دارمی، عبدالله بن عبدالرحمان، السنن، به کوشش: حسین سلیم اسد، ریاض، دارالمغنی، 1412ق.
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله، 1405ق.
سعید بن منصور، السنن، به کوشش: حبیب‌الرحمان اعظمی، بمبئی، الدار السلفیه، 1403ق.
سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، به کوشش: محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، به کوشش: حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق.
---------، التفسیر، به کوشش: محمود محمد عبده، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
طبری، محمد بن جریر، التاریخ، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
---------، جامع البیان، به کوشش: عبدالله بن عبدالمحسن ترکی، بیروت، دار هجر، 1422ق.
طیالسی، سلیمان بن داوود، المسند، به کوشش: محمد بن عبدالمحسن ترکی، قاهره، دار هجر، 1999م.
فزاری، ابراهیم بن محمد، السیر، به کوشش: فاروق حماده، بیروت، مؤسسة الرساله، 1987م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش: علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1363ش.
مالک بن انس، الموطأ، به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
مُبرَّد، محمد بن یزید، الکامل، به کوشش: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار الفکر العربی، 1417ق.
مسلم بن حجاج، الصحیح، به کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، چاپ‌خانۀ حلبی، 1374ق.
موسوی، جمال، «بئر معونه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد سیزدهم، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.
مهروش، فرهنگ، «تاریخ انگارۀ ذِکر در فرهنگ اسلامی»، مطالعات قرآن و حدیث، سال 9، دورۀ 1، شمارۀ پیاپی 17، اسفند 1394ش.
--------- و دیگران، «شکل‌گیری انگارۀ شهادت در سال‌های نخست هجری»، علوم قرآن و حدیث، سال 53، دورۀ 1، شمارۀ 106، خرداد 1400ش.
--------- و منتظری، اشرف، «شهید از گواه محکمه تا کشتۀ راه دین: زمینه‌های قرآنی شکل‌گیری انگاره»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال 25، دورۀ 2، شمارۀ 66، پاییز و زمستان 1398ش.
نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، به کوشش: حسن عبدالمنعم شلبی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1421ق.
نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش: عبدالسلام محمد هارون، قاهره، المؤسسة العربیه، 1382ق.
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش: مارسدن جونز، لندن، 1966م.
Dols, Michael W., “Plague in Early Islamic History”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 94, No. 3, 1974.
Goldziher, Ignaz, Muhammedanische Studien, Halle, Max Niemeyer, 1890.
51.Raven, Vim, “Martyrs”, Encyclopedia of Quran, ed. Jane Dammedn McAuliffe, Leiden, Brill, vol. V, 2003.
