. مقدمه

لوبیا در بین حبوبات از نظر سطح زیر کشت در جهان مقام نخست و در ایران پس از نخود (Cicer arietinum L.) و عدس
 (Lens esculinaris L.) مقام سوم را دارا می­باشد ((Ahmadi et al., 2017. کشاورزی فشرده، سامانه کشاورزی است که با استفاده نامتعادل و بیش از نیاز نهاده­های ورودی )کودها و سموم شیمیایی(، سبب ایجاد فشار زیادی بر محیط زیست می­شود
 ((Scotti et al., 2015. هدف اصلی کشاورزی پایدار افزایش کارآیی چرخه درونی عناصر غذایی خاک و استفاده از کودهای زیستی و آلی به عنوان جایگزین کودهای شیمیایی در جهت بهبود و پایداری عملکرد دانه و کیفیت با حفظ بهره­وری مناسب از منابع خاک و آب در بوم نظام­های زراعی است.(Azarmi & Malakouti, 2014)  کاربرد کودهای زیستی بدون نگرانی از اثرات سوء زیست­محیطی غالباً موجب بهبود شرایط فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک­ها شده، افزایش حاصلخیزی و باروری اراضی را به دنبال دارد.(Peiranosheh et al., 2010)  نتایج آزمایشی نشان داد که کودهای زیستی مورد بررسی به­ویژه نیتروکسین در مقایسه با شاهد و حتی کود اوره، حداکثر مقادیر شاخص­های رشدی شامل ماده خشک تجمعی، شاخص سطح برگ، سرعت رشد محصول، سرعت رشد نسبی و سرعت جذب خالص لوبیا را به­صورت معنی­داری افزایش دادند.(Tabatabaei et al., 2021)  

یافته­های پژوهشگران نشان داد که مایه­زنی با ریزوبیوم، دارای اثر افزایشی بر عملکرد و اجزای عملکرد ژنوتیپ­های لوبیا چیتی(Phaseolus vulgaris pinto group)  است و می­توان در جهت تولید پایدار این محصول، عملکرد دانه را تا حد مطلوبی افزایش داد. به­نحوی­که مایه­زنی با ریزوبیوم عملکرد دانه ژنوتیپ­های غفار، صدری، تلاش، محلی خمین و کوشا را به­ترتیب 7/13، 2/37، 23، 3/55 و 4/31 درصد نسبت به شاهد افزایش داد.(Khavari & Shakarami, 2019)  پژوهشگران اظهار داشتند که تیمار (کاربرد کودهای بیولوژیک+50 درصد کاربرد کودهای شیمیایی فسفر و نیتروژن، مناسب­ترین تیمار بود که با تیمارهای 100 درصد کود شیمیایی و کود بیولوژیک تفاوت معنی­داری نداشت .(Saberi et al., 2015) نتایج پژوهشی نشان داد که در بین کودهای زیستی، نیتروکسین و بیوفسفر نیز بیشترین اثر را بر تغییر کمّی صفات لوبیا (وزن خشک ریشه، سطح ریشه، مجموع طول ریشه، کود زیستی نیتروکسین و در صفت حجم ریشه) از خود نشان دادند. در مجموع بیشترین تعداد غلاف در بوته و دانه در غلاف در تیمار کاربرد نیتروکسین و رقم Cos 16 و کمترین میزان در تیمار شاهد و رقم 21676 به­دست آمد.(Sanei et al., 2018)  کودهای بیولوژیک، به­ویژه نیتروکسین در مقایسه با شاهد و حتی کود اوره، حداکثر مقادیر شاخص­های رشدی شامل ماده خشک تجمعی، شاخص سطح برگ، سرعت رشد محصول، سرعت رشد نسبی و سرعت جذب خالص و عملکرد دانه لوبیا را به­صورت معنی­داری افزایش دادند.(Tabatabaei et al., 2021)  

کودهای زیستی فسفر حاوی باکتری­ها و قارچ­های مفید حل­کننده فسفات هستند که معمولاً با اسیدی­کردن خاک و یا ترشح آنزیم­های فسفاتاز موجب رهاسازی یون فسفات از ترکیبات معدنی شده که قابل جذب توسط گیاهان است.(Nazeri et al., 2010)  محققان گزارش کردند که تیمار فسفر و روی، تفاوت معنی­دار در ویژگی­های مورد بررسی ایجاد کردند. به­طوری­که کودهای زیستی فسفاتی مورد استفاده با افزایش رشد و جذب عناصر غذایی و غنی­سازی زیستی بذر با روی و آهن باعث بهبود کیفیت تغذیه­ای دو رقم لوبیا شدند .(Mohammadi et al., 2017) گزارش شده است که تلقیح ترکیبی از کودهای زیستی نسبت به عدم تلقیح آنها منجر به افزایش عملکرد 50 درصدی نخود در شرایط آبیاری و 75 درصدی در شرایط تنش آبی شده است
.(Khaleghnezhad & Jabbari, 2014)  نتایج پژوهشی نشان داد که اثر ازتوباکتر و میکوریزا بر تعداد غلاف در بوته، وزن 100 دانه، شاخص برداشت و همچنین اثر دو جانبه میکوریزا و رقم بر تعداد دانه در غلاف، وزن 100 دانه، عملکرد زیست­توده و شاخص برداشت ارقام لوبیا معنی­دار و افزایشی بود. مایه­زنی ازتوباکتر و تلقیح میکوریزا عملکرد دانه را به­ترتیب 4/12 و 5/24 درصد نسبت به شاهد افزایش دادند.(Khavari & Shakarami, 2018)  پژوهشگران گزارش کردند که کاربرد کودهای زیستی میکوریزا و ازتوباکتر از طریق افزایش رشد ریشه­ها و شاخساره، سبب تعادل بین نمو رویشی و زایشی گیاه لوبیا شده و با بهبود صفات تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، تعداد دانه در بوته و وزن 100 دانه توانسته است عملکرد اقتصادی را در ارقام لوبیا به نحو چشمگیری بهبود دهد .(Khavari & Shakarami, 2018)  

با کاربرد کود آلی به­همراه کود شیمیایی خواص فیزیکی خاک اصلاح شده و میزان عناصر NPK قابل دسترس زیاد و جذب آنها توسط گیاه افزایش می­یابد .(Akbarineya et al., 2003) ورمی­کمپوست، کودی آلی است که از طریق فرآوری ضایعات آلی نظیر کود دامی، به وسیله کرم خاکی (Eisenia foetida) از بقایای گیاهی تولید می­شود.(Kapoor et al., 2015)  با بررسی اثر ورمی­کمپوست روی ویژگی­های زراعی لوبیا چیتی گزارش کردند که ورمی­کمپوست باعث افزایش طول ساقه، طول نیام، تعداد دانه در نیام، وزن نیام، عملکرد دانه، شاخص برداشت و میزان پروتئین دانه شد.(Behbodi et al., 2015)  در بررسی کشت لوبیا با ورمی­کمپوست حاصل از لجن زباله تر و کود معدنی مشاهده کردند که گیاهان کشت­شده در ورمی­کمپوست با حداقل کود معدنی، بهترین میزان توسعه را داشتند .(Valdez-perez, 2011) نتایج نشان داد که ورمی­کمپوست تأثیر معنی­داری بر نسبت سطح برگ به سطح ریشه، نسبت وزن خشک ریشه به وزن خشک بخش هوایی، شاخص پایداری غشاء، محتوای آب نسبی، و میزان عناصر سدیم داشت.(Beyk Khurmizi et al., 2013)  نتایج آزمایشی نشان داد که بالاترین عملکرد دانه در بوته ذرت 8/245 گرم در بوته، از ترکیب تیماری ورمی­کمپوست و کشت مخلوط جایگزینی50 درصد ذرت + 50 درصد لوبیا چیتی و بیشترین عملکرد دانه در بوته لوبیا چیتی 4/5 گرم تک­بوته، از ترکیب تیماری ورمی­کمپوست و تک­کشتی لوبیا چیتی به­دست آمد(Fatemi Devin et al., 2021). سایر پژوهشگران بیان داشتند که استفاده از تلفیق کود زیستی و کود آلی بیشترین درصد پروتیئن را نسبت به تیمار شاهد گزارش کردند(Yolcen et al., 2010) . با افزایش مقادیر کاربرد کود دامی از صفر به 15 تن بر هکتار، عملکرد لوبیا افزایش یافت و با کاربرد 83/143 و 14/6 کیلوگرم بر هکتار سوپرجاذب و اسید­هیومیک 12/22 تن بر هکتار کود دامی عملکرد دانه لوبیا 1613 کیلوگرم بر هکتار به دست آمد.(Jahan et al., 2017)  پژوهشگران ضمن تأکید بر کاربرد کودهای آلی در کشت و کار گیاهان گوناگون، علت افزایش تولید محصول را به بهبود خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک مرتبط دانستند.(Chatterjee, 2002)  در پژوهشی کاربرد کود دامی 15 تا 30 تن در هکتار به دلیل بهبود خصوصیات فیزیکوشیمیایی و بیولوژیکی خاک موجب بهبود عملکرد دانه به­ترتیب برابر با هفت و 15 درصد نسبت به شاهد شد. بالاترین عملکرد دانه ارقام لوبیای قرمز در شرایط سطوح کاربرد کود دامی به­ترتیب برای رقم گلی+ کاربرد 30 تن کود دامی 59/305 گرم در متر مربع و رقم اختر+  عدم کاربرد کود دامی 33/220 گرم در متر مربع به­دست آمد.(Ahmadzadeh Ghavidel et al., 2018)  هدف از انجام این پژوهش، بررسی تأثیر تلفیقی کودهای آلی و زیستی بر مقدار و کارایی جذب عناصر غذایی لوبیا سفید در نیاسر از توابع کاشان بوده است.

2. روش­شناسی پژوهش

این آزمایش در اسفندماه 1394 در نیاسر از توابع کاشان واقع در استان اصفهان (عرض جغرافیایی 32 درجه و2 دقیقه و طول 51 درجه و 9 دقیقه قرار، ارتفاع منطقه از سطح دریا 1750 متر) اجرا شد. میانگین بارش­های سالیانه منطقه 160 میلی­متر و میانگین سالانه حداکثر و حداقل دما به­ترتیب 1/23 و 2/6 درجه است. حداقل و حداکثر مطلق دمای سالیانه به­ترتیب 7- و 38 درجه سانتیگراد است. درصد رطوبت نسبی هوا بین 25 (تیر و مرداد) تا 75 درصد (دی و بهمن) است. خاک منطقه متشکل از 8/70 درصد ماسه، 7/20 سیلت و 5/8 درصد رس می­باشد. مشخصه­های خاک محل آزمایش در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1. تجزیه خاک

آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. فاکتورها به­ترتیب شامل چهار نوع کود آلی (شاهد، ورمی­کمپوست، کود دامی، کمپوست قارچ، که با توجه به مقادیر مندرج در جدول ذیل در زمان کاشت با خاک هر کرت آزمایشی مخلوط شد) و چهار نوع کود زیستی (شاهد، تلقیح با نیتروکسین، بارور-2، ترکیب نیتروکسین + بارور-2) بود. درصد نیتروژن و میزان کاربرد هر یک از سطوح کودهای آلی، نتایج تجزیه کود دامی، کمپوست قارچ و کود ورمی­کمپوست به­ترتیب در جداول 2 و 3 آورده شده است.

هر کرت آزمایشی شامل شش ردیف کاشت به طول پنج متر، فاصله بین ردیف­های کشت نیم­متر، فاصله بوته­ها روی ردیف 10 سانتیمتر و عمق کاشت بذر حدود سه سانتیمتر بود. تمامی کودهای آلی در زمان کشت به زمین داده شد. همچنین به­صورت همزمان کودهای زیستی نیز هم به روش بذرمال و هم به­صورت آغشته­کردن کودهای آلی مورد استفاده قرار گرفت. باکتری حل­کننده فسفات با نام تجاری فسفات بارور-2 که از انواع کودهای باکتریایی فسفره با جمعیت 10⁸ و Pantoea agglomerance strain P5  باکتری­هایCFU/g Pseodomonas potida strain P13  بود و کود مایع نیتروکسین نیز از شرکت فناوری زیستی مهر آسیا تهیه شد. مقدار مصرف نیتروکسین سه لیتر و کود زیستی بارور-2 نیز 300 گرم برای انجام آزمایش بود.

جدول 2. درصد نیتروژن کودهای آلی و میزان کاربرد آن­ها.

جدول 3. نتایج آنالیز کود دامی، کمپوست قارچ و ورمی­کمپوست

در این آزمایش صفاتی مانند تعداد شاخه، تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف خشک، شاخص برداشت دانه، عملکرد پروتئین، درصد فسفر، میزان نیتروژن جذب­شده توسط گیاه، کارایی زراعی نیتروژن مورد ارزیابی قرار گرفتند. برای تعیین صفات مورد بررسی 10 بوته از هر یک از کرت­های آزمایشی به صورت تصادفی با در­نظر­گرفتن اثرات حاشیه­ای انتخاب و میانگین اعداد به­دست­آمده به عنوان مقدار عددی صفت مورد مطالعه یادداشت شدند. کارایی زراعی نیتروژن با استفاده از رابطه زیر محاسبه شد
 (Vennila & Jayanthi, 2006; Dordas & Sioulas, 2008).

کلیه اطلاعات به­دست­آمده با استفاده از نرم­افزار  MSTAT-Cمورد تجزیه واریانس قرار گرفت. در صورت معنی­دار شدن مقایسه میانگین­ها بر اساس آزمون چنددامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد انجام شد.

3. یافته­های پژوهش و بحث

1-3. تعداد شاخه فرعی

در جدول تجزیه واریانس، صفت تعداد شاخه فرعی لوبیا تحت تأثیر تیمار کاربرد کود­های آلی معنی­دار شد و تحت تاثیر تیمار کود­های زیستی و برهمکنش این دو نوع کود معنی­دار نبود. بیشترین تعداد شاخه فرعی (53/2) مربوط به تیمار کاربرد ترکیب کود نیتروکسین + بارور2 همراه با کاربرد کود کمپوست قارچ و کمترین تعداد آن (56/1) مربوط به تیمار کاربرد ترکیب کود نیتروکسین + بارور2 بدون کاربرد کود آلی بود (جدول 4).

پژوهشگران نشان دادند که تلفیق کودهای زیستی و شیمیایی اثر معنی­داری بر تعداد شاخه فرعی لوبیا داشت. بیشترین تعداد شاخه فرعی (41/9) و کمترین تعداد شاخه (16/5) مربوط به تیمار شاهد بود .(Saberi et al., 2015) همچنین اثر ریزوبیوم، ژنوتیپ و اثر برهمکنش ریزوبیوم و ژنوتیپ بر تعداد شاخه جانبی در بوته ژنوتیپ­های لوبیا چیتی معنی­دار بود. مایه­زنی با ریزوبیوم موجب افزایش معنی­دار تعداد شاخه­های جانبی در بوته شد.(Khavari & Shakarami, 2019)  

2-3. تعداد غلاف در بوته

نتایج تجزیه واریانس صفت تعداد غلاف در بوته نشان داد که کاربرد کود­های زیستی و برهمکنش کود زیستی و آلی معنی­دار شدند و کاربرد کود آلی معنی­دار نبود. مقایسه میانگین اثرات ساده تیمار کاربرد کود زیستی بر صفت تعداد غلاف در بوته نشان داد که تیمار کاربرد کود نیتروکسین و کود دامی (53/13) و تیمار کاربرد کمپوست قارچ بدون کاربرد کود زیستی (53/8) به­ترتیب بیشترین و کمترین تعداد غلاف در بوته را به خود اختصاص دادند (جدول 5).

پژوهشگران اعلام کردند که در جدول تجزیه واریانس تلفیق کودهای زیستی و شیمیایی اثر معنی­داری بر تعداد غلاف در بوته داشت. بیشترین و کمترین تعداد آن (41/9 و 16/5) بود .(Saberi et al., 2015) نتایج پژوهشی نشان داد که اثر ازتوباکتر، میکوریزا و رقم و برهمکنش ازتوباکتر و میکوریزا بر تعداد غلاف در بوته معنی­دار بود. همچنین مقایسه میانگین برهمکنش ازتوباکتر و میکوریزا نشان داد که تعداد غلاف در بوته در تیمار مایه­زنی ازتوباکتر و تلقیح میکوریزا نسبت به تیمار عدم مایه­زنی افزایش 7/41 درصدی داشت.(Khavari & Shakarami, 2018)   

پژوهشگران گزارش کردند که اختلاف تیمارهای کودی و ارقام لوبیا از نظر تعداد غلاف در بوته معنی­دار بود. نیتروکسین بیشترین میزان غلاف و شاهد کمترین میزان غلاف را نشان داد .(Sanei et al., 2018) مایه­زنی بذور ژنوتیپ­های لوبیا چیتی با ریزوبیوم در کنار فراهمی عناصر غذایی در طی مراحل رشد به­ویژه دو مرحله گلدهی و غلاف­دهی توانست از طریق دسترسی بهتر بوته­ها به عناصر غذایی موجب افزایش معنی­دار تعداد غلاف در بوته شود. دامنه تغییرات تعداد غلاف در بوته 3/15 تا 68 عدد بود .(Khavari & Shakarami, 2019)  نتایج پژوهشی نشان داد که با افزایش میزان کاربرد کود دامی از صفر تا 15 و 30 تن، تعداد غلاف در بوته به­ترتیب افزایش 14 و 20 درصدی نشان داد. درحالی­که افزایش تراکم موجب کاهش تعداد غلاف در بوته شد. بیشترین و کمترین تعداد غلاف در بوته به­ترتیب برای 20 بوته در متر مربع+ 30 تن کود دامی در هکتار 83/9 غلاف در بوته و 40 بوته در متر مربع + عدم کاربرد کود دامی در هکتار 25/7 غلاف در بوته وجود داشت.(Ahmadzadeh Ghavidel et al., 2018)  

3-3. وزن خشک غلاف

کود­های زیستی و آلی و برهمکنش آنها تأثیر معنی­داری روی صفت وزن خشک غلاف داشت. با بررسی مقایسه میانگین برهمکنش کودهای آلی و زیستی، بیشترین وزن غلاف خشک (97/40 گرم) با کاربرد کود ورمی­کمپوست و عدم کاربرد کود زیستی و کمترین وزن خشک غلاف (23/15 گرم) در تیمار عدم کاربرد کود زیستی و آلی به دست آمد (جدول 6).

نتایج پژوهشی نشان داد که که اثر اصلی اسیدهیومیک و قارچ میکوریزا و اثر باکتری و نیز برهمکنش باکتری و قارچ میکوریزا در سطح احتمال پنج درصد بر وزن خشک بخش هوایی گیاه لوبیا معنی­دار بود(Shahsavani et al., 2017b) . در تحقیقی مشخص شد که افزایش متعادل مقادیر مصرفی کود دامی منجر به افزایش عملکرد ماده خشک شد، به این ترتیب که با افزایش میزان کود دامی از صفر به 15 تن بر هکتار عملکرد مادة خشک 36 درصد افزایش یافت، ولی افزایش بیشتر کود دامی (از 15 به 30 بر هکتار) کاهش چهار درصدی عملکرد مادة خشک را سبب شد(Jahan et al., 2017) . 

در پژوهشی نتایج برهمکنش تنش شوری و ورمی­کمپوست بر نسبت وزن خشک ریشه به وزن خشک بخش هوایی تأثیر کاهشی معنی­داری داشت.(Beyk Khurmizi et al., 2013)  پژوهشگران اظهار داشتند که اثر اصلی کود شیمیایی، و ضایعات ماهی و همچنین برهمکنش ضایعات ماهی و سودوموناس و اثرات متقابل کود شیمیایی با ضایعات ماهی و سودوموناس بر وزن غلاف لوبیا معنی­دار شد که به خوبی بیانگر اثر مثبت این کودها بر این صفت می­باشد.(Shahsavani et al., 2017a)  

4-3. شاخص برداشت دانه

در این پژوهش صفت شاخص برداشت دانه به طور معنی­داری تحت تاثیر تیمارهای کود زیستی و آلی و برهمکنش آنها قرار گرفت. مقایسه میانگین برهمکنش کود­های زیستی و کود­های آلی نشان داد که بالاترین شاخص برداشت دانه 25/35 درصد مربوط به کاربرد کود نیتروکسین بدون کاربرد کود آلی و کمترین شاخص میزان آن (40/31 درصد) مربوط به تیمار عدم کاربرد کود آلی و زیستی بود.

نتایج پژوهشی نشان داد که با افزایش کاربرد کود دامی از صفر تا 30 تن در هکتار شاخص برداشت لوبیا معمولی
(Phaseolus vulgaris L.)  نیز از 89/36 به 52/40 درصد افزایش یافت.(Ahmadzadeh Ghavidel et al., 2018)  نتایج تحقیقی نشان داد که اثر میکوریزا و رقم و برهمکنش ازتوباکتر و میکوریزا و میکوریزا و رقم بر شاخص برداشت دانه لوبیا قرمز معنی­دار بود. همچنین تیمار مایه­زنی ازتوباکتر و تلقیح میکوریزا نسبت به تیمار عدم مایه­زنی افزایش 6/10 درصدی شاخص برداشت را به همراه داشت.(Khavari & Shakarami, 2018)  پژوهشگران اظهار داشتند که اثر ریزوبیوم، ژنوتیپ و همچنین اثر برهمکنش ریزوبیوم و ژنوتیپ بر شاخص برداشت ژنوتیپ­های لوبیا چیتی معنی­دار شد. به­نحوی­که مایه­زنی با کود زیستی ریزوبیوم همزیست لوبیا سبب افزایش معنی­دار شاخص برداشت در ارقام لوبیا چیتی شد .(Khavari & Shakarami, 2019)

5-3. عملکرد پروتئین گیاه

عملکرد پروتئین تحت تأثیر معنی­دار تیمارهای کود زیستی و آلی و برهمکنش آنها قرار گرفت. به­طوری­که مقایسه میانگین اثرات متقابل کودهای زیستی و آلی مشخص شد که بیشترین و کمترین میزان عملکرد پروتئین (2879 و 2/950 کیلوگرم بر هکتار) به­ترتیب مربوط به تیمار تلقیح با نیتروکسین و عدم کاربرد کودهای آلی و زیستی بود.

پژوهشگران نشان دادند که بیشترین تأثیرگذاری کود دامی در بهبود میزان پروتئین دانه لوبیا(Phaseolous vulgaris L.)  در سطح میانی آن (15 تن بر هکتار) حاصل شد، به­طوری­که میزان پروتئین دانه در این سطح به­ترتیب 23 و هشت درصد نسبت به سطح صفر و 30 تن در هکتار کود دامی بیشتر بود(Jahan et al., 2017) . در پژوهشی با مقایسه میانگین برهمکنش نوع کود و کشت مخلوط مشخص شد که تیمارهای ورمی­کمپوست و مخلوط جایگزینی50 درصد ذرت +50 درصد لوبیا، ورمی­کمپوست در مخلوط افزایشی 60 درصد ذرت +60 درصد لوبیا چیتی و تلقیح ازتوباکتر + ورمی­کمپوست و مخلوط افزایشی60 درصد ذرت +60 درصد لوبیا چیتی، دارای بیشترین عملکرد بودند و تفاوت معنی­داری نداشتند(Fatemi Devin et al., 2021) . پژوهشگران گزارش کردند که در شرایط تلقیح با سودوموناس، کاربرد کود شیمیایی باعث افزایش 70/27 درصدی در پروتئین دانه شد، ولی در صورت عدم تلقیح با سودوموناس، با کاربرد کود شیمیایی، میزان پروتئین به میزان قابل توجهی 18/18 درصد نسبت به شاهد کاهش یافت.(Shahsavani et al., 2017b)  

6-3. درصد فسفر گیاه

اثر تیمار کود زیستی و آلی و برهمکنش آنها روی صفت درصد فسفر اختلاف معنی­داری داشت. مقایسه میانگین اثرات متقابل کودهای زیستی و آلی نشان داد که بالاترین درصد فسفر گیاه 340/2 درصد مربوط به تیمار نیتروکسین و کاربرد کمپوست قارچ و کمترین درصد آن 03/1 مربوط به تیمار تلقیح با بارور2 و عدم کاربرد کود آلی بود.

پژوهشگران اظهار داشتند که تیمار تلقیح با کود زیستی سودوموناس اثر معنی­داری بر صفت غلظت فسفر دانه نداشت؛ ولی اثر ضایعات ماهی، اثر کود شیمیایی و همچنین برهمکنش دو عامل ذکر شده بر غلظت فسفر دانه معنی­دار شد
 .(Shahsavani et al., 2017a) نتایج پژوهشی نشان داد که دامنه تغییرات درصد فسفر دانه بین 32/0 (تیمار عدم کاربرد کود زیستی فسفره + تلقیح با کود زیستی روی) و 48/0 (تیمار کاربرد 50 کیلوگرم کود سوپرفسفات­تریپل + تلقیح با کود زیستی فسفاتی + عدم کاربرد کود روی و عدم تلقیح با کود زیستی روی) درصد متغیر بود .(Mohammadi, 2018)

7-3. میزان نیتروژن جذب­شده توسط گیاه

تأثیر تیمار کود زیستی و آلی و برهمکنش آنها بر صفت میزان نیتروژن جذب­شده توسط گیاه اختلاف معنی­داری را نشان داد. در جدول مقایسه میانگین­های اثرات متقابل، بیشترین میزان نیتروژن جذب­شده توسط گیاه (06/46 کیلوگرم بر هکتار) مربوط به تیمار تلقیح با نیتروکسین+ عدم کاربرد کود آلی و کمترین میزان آن (11/15 کیلوگرم بر هکتار) مربوط به تیمار عدم کاربرد کود­های زیستی و آلی بود.

جدول 4. تجزیه واریانس ویژگی­های زراعی لوبیا سفید تحت تأثیر کاربرد کودهای زیستی و آلی.

*، ** و   nsبه ترتیب معنی­دار در سطوح احتمال پنج و یک درصد و معنی­دار نمی­باشد. 

جدول 5. تأثیر تلقیح کودهای زیستی بر ویژگی­های زراعی لوبیا سفید.

ستون­هایی که دارای حروف مشترک هستند، تفاوت معنی­داری ندارند (دانکن پنج درصد).

جدول 6. اثر کاربرد کودهای آلی بر ویژگی­های زراعی لوبیا سفید.

ستون­هایی که دارای حروف مشترک هستند، تفاوت آماری معنی­داری ندارند (دانکن پنج درصد).

نتایج تحقیقی نشان داد زمانی­که میزان عرضه (کاربرد) نیتروژن افزایش یافت، میزان نیتروژن جذب­شده در گیاه نیز افزایش یافت (Mohsennia & Jalilian., 2012). نتایج آزمایش برخی محققان نشان داد که استفاده از کود دامی، بیشترین میزان نیتروژن جذب­شده را نسبت به تیمار شاهد داشت  .(Ghanbari et al., 2017)در تحقیقی تجزیه مرکب داده­ها نشان داد که اثر باکتری و برهمکنش باکتری و تنش آبی بر میزان نیتروژن گیاه دارای اختلاف معنی­دار بود. مقایسه میانگین­ها نشان داد که بیشترین میزان نیتروژن بافت گیاه با تلقیح باکتری سویه 160 و مصرف آب در 60 درصد آب قابل استفاده خاک به میزان 69/3 درصد به­دست آمد. افزایش نیتروژن گیاه به واسطه افزایش تثبیت زیستی این عنصر توسط باکتری­های ریزوبیوم می­باشد(Hemmati et al., 2018) . نتایج پژوهشی نشان داد که دامنه تغییرات درصد نیتروژن دانه بین 25/3 (تیمار عدم کاربرد کود شیمیایی و زیستی فسفره + عدم کاربرد کود شیمیایی و زیستی روی) و 38/4 (تیمار کاربرد 50 کیلوگرم کود سوپرفسفات­تریپل + تلقیح با کود زیستی فسفاتی + تلقیح با کود زیستی روی) درصد متغیر بود .(Mohammadi, 2018)

8-3. کارایی کاربرد نیتروژن

در جدول تجزیه واریانس، کارایی کاربرد نیتروژن تحت تأثیر کاربرد کود­های زیستی و آلی قرار گرفت، به­طوری­که تیمار­های اعمال­شده بر صفت مورد بررسی معنی­دار شد. با انجام مقایسه میانگین برهمکنش تیمار کودهای زیستی و آلی مشخص شد که بالاترین کارایی کاربرد نیتروژن (53/11 کیلوگرم بر کیلوگرم) مربوط به تیمار کاربرد کود دامی و عدم تلقیح با کود زیستی و کمترین میزان کارایی زراعی نیتروژن (0001/0 کیلوگرم بر کیلوگرم) مربوط به تیمار عدم کاربرد کودهای آلی و زیستی است.

در پژوهشی مشخص شد که کاربرد 15 و 30 تن کود دامی به­ترتیب کاهش 49 و 68 درصدی کارایی کاربرد نیتروژن را نسبت به شرایط عدم کاربرد این کود به دنبال داشت(Jahan et al., 2017) . در پژوهش دیگری اثر سطوح گوناگون کود نیتروژن و آبیاری بر کارآیی مصرف نیتروژن بررسی و گزارش شد که با افزایش کوددهی، کارآیی مصرف نیتروژن کاهش نشان داد، به­نحوی­که کمترین میزان کارآیی مصرف نیتروژن در تیمار کودی 400 کیلوگرم در هکتار و 2500 متر مکعب در هکتار آبیاری به­دست آمد .(Koocheki et al., 2015)

4. نتیجه­گیری

نتایج این پژوهش نشان داد که کاربرد کودهای زیستی و آلی منجر به افزایش معنی­دار صفات لوبیا سفید شد. به­نحوی­که استفاده از کودهای زیستی به­ویژه تلقیح با نیتروکسین تأثیرات مثبتی را در افزایش تعداد شاخه فرعی (06/1 درصد)، تعداد غلاف در بوته (78/26 درصد)، شاخص برداشت دانه (15/2 درصد)، عملکرد پروتئین (44/46 درصد)، درصد فسفر (62/29 درصد)، میزان نیتروژن جذب­شده توسط گیاه (24/44 درصد)، و کارایی زراعی نیتروژن (09/15 درصد) داشت. همچنین کاربرد کودهای آلی نیز بر صفات تعداد شاخه­های فرعی (17/30 درصد)، وزن غلاف خشک (18/30 درصد)، شاخص برداشت دانه (64/2 درصد)، عملکرد پروتئین (83/19 درصد)، درصد فسفر (07/29 درصد) و میزان نیتروژن جذب­شده توسط گیاه (91/19 درصد) تأثیر معنی­داری داشت. با توجه به اینکه تیمار کاربرد همزمان کودهای زیستی (نیتروکسین + بارور-2) و کود دامی، دارای بیشترین میزان شاخص برداشت دانه (35 درصد) می­باشد، بنابراین نسبت به سایر تیمارها بیشتر توصیه می­شود.

جدول 7. تأثیر کودهای زیستی و آلی بر ویژگی­های زراعی لوبیا سفید.

ستون­هایی که دارای حروف مشترک هستند، تفاوت معنی­داری ندارند (دانکن 5%).

5. منابع

Ahmadi, K., Gholizadeh, H., Ebadzadeh, H.R., Hosseinpoor, R., Abdeshah, H., Kazemian, A., & Rafiei, M. (2017). Agricultural statistics during 2016-7. Ministry of Jihade Keshavarzi, Iran. Vol. 1: Crops. Retrieved Sep. 19, 2018, from http://amar.maj.ir. (In Persian).

Ahmadzadeh Ghavide, R., Asadi, G.A., Naseri Pour Yazdi, M.T., Ghorbani, R., & Khorramdel, S. (2018). Effect of plant density and manure application rate on yield and yield components of various common bean (Phaseolus vulgaris L.) cultivars. Iranian Journal of Pulses Research, 9(1), 12-28. (In Persian).

Akbarineya, A., Sefidkan, F., Rezaei, M.B., & Shareifi Ashorabadi, A. (2003). Effect of chemical fertilizer, manure and integrated use on yield and Zenian essence composition. Research and Development in Agronomy and Horticulture, 61, 32-41.

Azarmi, F., Malakouti, M.J., & Khavazi, K. (2014). Effect of phosphate solubilizing microorganisms on increasing the efficiency and recovery percent of phosphate fertilizers in canola. Iranian Journal of Soil Research (formerly Soil & Water Science), 24(4), 499-507. (In Persian).

Behbodi, F., AllahDadi, E., & Mohamadi Goltape, E. (2015). Effect of produced vermicompost from cow manure impregnated to copper oxide (CuO) and Zinc oxide (ZnO) nanoparticles on some properties of wax bean crop (Vigna unguiculata L.). Agronomy Journal (Pajouhesh & Sazandegi), 104, 126-134. (In Persian).

Beyk Khurmizi, A., Ganjeali, A., Abrishamchi, P., & Parsa, M. (2013). Interactions of vermicomopst and salinity on some morphological, physiological and biochemical traits of bean (Phaseolus vulgaris L.) seedlings. Iranian Journal of Pulses Research, 4(1), 81-98. (In Persian).

Chatterjee, S.K. (2002). Cultivation of medicinal and aromatic plants in India. Acta Horticulture (ISHS), 576, 485-494.

Dordas, A.C., & Sioulas, C. (2008). Safflower yield, chlorophyll content, photosynthesis and water use efficiney response to nitrogen fertilation under rainfed conditions. Industrial Crops and Products, 27, 75-85.

Fatemi Devin, R., Bagher Hosseini, S.M., Moghadam, H., & Motashrezadeh, B. (2021). Effect of organic and bio-fertilizers and additive and replacement intercropping systems on corn (Zea mays L.) and bean (Phaseolus vulgaris L.) yields. Iranian Journal of Field Crop Science, 51(4), 133-145. DOI: 10.22059/ijfcs.2020.286433.654634. (In Persian).

Ghanbari Kashan, M., Mirzakhani, M., & Hashemi, S.A.F. (2017). Response of nitrogen physiological efficiency of safflower to animal and chemical fertilizers in Kashan region. Journal of Plant EnvironmentalPhysiology, 11(41), 53-64. (In Persian).

Hemmati, A., Feizian, M., Asadi Rahmani, H., & Azizi, K. (2018). The effects of rhizobium bacteria (Rhizobium leguminosarom biovar phaseoli) on yield of common bean in greenhouse and field experiments under drought stress condition. Iranian Journal of Pulses Research, 9(2), 55-65. (In Persian).

Jahan, M., Amiri, M.B., & Noorbakhsh, F. (2017). Evaluation and comparison of different economic and environmental scenarios for bean (Phaseolous vulgaris L.) production via optimization of water superabsorbent, humic acid and cattle manure application rate. Iranian Journal of Pulses Research, 8(2), 10-30. (In Persian).

Kapoor, J., Sharma, S., & Rana, N.K. (2015). Vermicomposting for organic waste management. International Journal of Recent Scientific Research, 6(12), 7956-7960.

Khaleghnezhad, V., & Jabbari, F. (2014). Evaluation of chickpea (Cicer arientinum L.) seed indices and photoassimilate partitioning under rainfed and irrigated conditions. Iranian Journal of Pulse Research, 5(1), 45-56. (In Persian).

Khavari, H., & Shakarami, G. (2019). Response of yield and yield components of six genotypes of pinto beans (Phaseolus vulgaris L.) inoculation with Rhizobium phaseoli. Iranian Journal of Pulses Research, 10(2), 132-148. (In Persian).

Khavari, H., & Shakarami, G. (2018). Interaction between fungi and plant growth-promoting Rhizobacteria and their role on red bean (Phaseolus vulgaris L.) cultivars. Iranian Journal of Pulses Research, 9(2), 178-190. (In Persian).

Koocheki, A., Nasiri Mahallati, M., Fallahpoor, F., & Amiri, M.B. (2019). Optimization of nitrogen fertilizer and irrigation in wheat cultivation by central composite design. Journal of Agroecology, 11(2), 515-530. (In Persian).

Mohammad, M. (2018). The effect of using an integrated phosphate and zinc bio and chemical fertilizers on yield and nutrient uptake of two cultivars of bean (Phaseolus vulgaris L.). Iranian Journal of Pulses Research, 9(2), 126-138.

Mohammadi, M., Khavazi, K., Malakouti, M.J., & Rejali, F. (2017). Improve the quality of two cultivars of bean (Phaseolus vulgaris L.) with using phosphate and zinc biofertilizers. Iranian Journal of Pulses Research, 8(2), 44-56. (In Persian).

Mohsennia, O., & Jalilian, J. (2012). Response of safflower seed quality characteristics to different soil fertility systems and irrigation disruption. International Research Journal of Applied and Basic Sciences, 3(5), 968-976.

Nazeri, P., Kashani, A., Khavazi, K., Ardekani, M.R., Mirakhori, V.M., & Pursiahbidi, M. (2010). Response of bean (Phaseolus vulgaris L.) to rhizobium inoculation and strip placed granulated phosphate application. Journal of Agroecology, 2(1), 175-185. (In Persian).

Peiranosheh, H.Y., Emmam, V., & Jamali, R. (2010). Comparison of biological fertilizer and chemical fertilizer on growth and yield and oil percentage of sunflower (Helianthus annuss L.) in different levels of dry stress. Journal of Agroecology, 2(3), 491-501. (In Persian).

Saberi, H., Mosenabadi, G., Majidian, M., & Ehteshami, S.M. (2015). Integrated application of biological and chemical fertilizers on bean (Phaseolus vulgaris) under Rasht climate conditions. Iranian Journal of Pulses Research, 6(1), 21-31. (In Persian).

Sanei, S., Goldani, M., & Parsa, M. (2018). Effects of biofertilizers on root and shoot characteristics of pinto bean (Phaseolus vulgaris L.) cultivars. Iranian Journal of Pulses Research, 9(2), 204-219. (In Persian).

Scotti, R., Bonanomi, G., Scelza, R., Zoina, A., & Rao, M.A. (2015). Organic amendments as sustainable tool to recovery fertility in intensive agricultural systems. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, 15(2), 333-352.

Shahsavani, Sh., Abaspour, A., Parsaeian, M., & Unesi, Z. (2017a). Effect of fish waste, chemical fertilizer and biofertilizer on yield and yield components of bean (Vigna sinensis) and some soil properties. Iranian Journal of Pulses Research, 8(10), 45-59. (In Persian).

Shahsavani, S., Gharanjik, S., & Jadidoleslam, N. (2017b). Effect of mycorrhiza, pseudomonas bacteria and humic acid on growth indices of bean (Phaseolus vulgaris L.). Iranian Journal of Pulses Research, 8(1), 97-112. (In Persian).

Tabatabaei, S.S., Jahan, M., & Hajmohammadnia Ghalibaf, K. (2021). The effects of growth promoting rhizobacteria and nitrogen fertilizer on growth indices of bean (Phaseolus vulgaris L.) under water shortage stress conditions. Iranian Journal of Pulses Research, 12(2), 151-164. (In Persian).

Valdez-Perez, M.A., Fernandez-Luqueno, F., Hernandez, F., Flores Cotera, L.B., & Dendooven, L. (2011). Cultivation of beans (Phaseolus vulgaris L.) in limed or unlimed wastewater sluge, vermicompost or inorganic amended soil. Scientia Horticulturae, 128, 380-387.

Vennila, C., & Jayanthi, C. (2006). Effect of integrated nitrogen management on nitrogen use efficiency in wet seeded rice+daincha dual cropping system. Madras Agricultural Journal, 93(7-12), 274-277.

Yolcen, H., Turan, M., Lithourgidis, A., Cakmakcl, R., & Koc, A. (2011). Effect of plant growth –promoting and manure on yield and quality characteristics of Italian ryegrass under semi arid condition. Australian Journal of Crop Science, 5(13), 1730-1736.