آبادیان, حسین, رحمانی, سامان. (1402). پیامدهای سیاسی - اجتماعی ورود سرمایه خارجی و برونگرایی اقتصاد گیلان در دوره قاجار. , 53(4), 650-625. doi: 10.22059/jpq.2024.366360.1008122
حسین آبادیان; سامان رحمانی. "پیامدهای سیاسی - اجتماعی ورود سرمایه خارجی و برونگرایی اقتصاد گیلان در دوره قاجار". , 53, 4, 1402, 650-625. doi: 10.22059/jpq.2024.366360.1008122
آبادیان, حسین, رحمانی, سامان. (1402). 'پیامدهای سیاسی - اجتماعی ورود سرمایه خارجی و برونگرایی اقتصاد گیلان در دوره قاجار', , 53(4), pp. 650-625. doi: 10.22059/jpq.2024.366360.1008122
آبادیان, حسین, رحمانی, سامان. پیامدهای سیاسی - اجتماعی ورود سرمایه خارجی و برونگرایی اقتصاد گیلان در دوره قاجار. , 1402; 53(4): 650-625. doi: 10.22059/jpq.2024.366360.1008122
پیامدهای سیاسی - اجتماعی ورود سرمایه خارجی و برونگرایی اقتصاد گیلان در دوره قاجار
1استادیار، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران
2دکترای علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
همزمان با تحولات صنعتی در اروپا، گیلان به‌سبب ظرفیت‌‌‌های اقتصادی متعدد، مورد توجه سرمایه‌‌گذاران و تجار خارجی قرار گرفت و جزء نخستین مناطق کشور بود که جهت‌گیری اقتصاد آن به‌سوی جذب در اقتصاد منطقه‌ای با محوریت روسیه حرکت کرد. بر این پایه این منطقه به‌ویژه از نیمه دوران قاجار درگاه ورود سرمایه‌‌گذاران خارجی، در حوزه‌‌‌های شیلات، صنعت، کشاورزی و نفت بود. مسیر تجاری گیلان نیز از اصلی‌‌‌‌‌ترین شاهراه‌‌‌های ورود کالاهای نوین مصرفی بود که گمرکات آستارا و انزلی در آن نقش بی‌بدیلی داشتند. در عین حال به‌علت ضعف حکومت ملی در ایران، این انباشت سرمایه در گیلان، سبب قدرت‌یابی و تا حدی انفکاک آن از استقلال ملی شد که همین امر نیز موقعیت این منطقه را نسبت به حکومت مرکزی تقویت می‌کرد. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به دو پرسش زیر است: ۱. شکل‌گیری برونگرایی اقتصادی در گیلان در اواخر قاجار چه فرایندی را طی کره است؟ و ۲. این برونگرایی اقتصادی چه تأثیری بر شرایط اجتماعی و سیاسی منتهی به اواخر قاجار در گیلان داشته است؟ در فرضیه پژوهشی استدلال می‌شود که نخست ورود جریان سرمایه خارجی به گیلان، کم‌کم موجب استقلال نسبی اقتصاد گیلان از اقتصاد ملی و وابستگی آن به اقتصاد جهانی به‌ویژه روسیه شد؛ دوم این استقلال نسبی خود موجب شد تا هزینه‌های ایستادگی در برابر حکومت به کمترین اندازه برسد و نفوذ سیاسی حکومت را در برابر قدرت‌های اقتصادی محلی (ایرانی یا غیرایرانی) کاهش دهد. در این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل مضمونی کیفی داده‌های گردآوری‌شده از اسناد تاریخی و دستاوردهای پژوهش‌های پیشین، روند این برونگرایی اقتصادی در گیلان و پیامدهای سیاسی- اجتماعی آن بررسی خواهند شد.
The Political-Social Consequences of Foreign Capital and Externalization of the Gilan’s Economy in the Qajar Era
نویسندگان [English]
Hossein Abadian1؛ Saman Rahmani2
1Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran
2A PhD Candidate in Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law & Political Science, University of Tehran, Iran
چکیده [English]
During the industrial revolution in Europe, foreign investors and businessmen were drawn to the numerous business opportunities of Gilan, which subsequently became one of the first regions in Iran to begin the process of integration into the global economy. Indeed, this northern territory bordering the Caspian Sea attracted foreign investment in the economic sectors of fisheries, industry, agriculture and oil, particularly in the second half of the Qajar era. The trade routes of Gilan had been among the main highways for the importation of new consumer goods, and accordingly the customs authorities in Astara and Anzali played a unique role in the country’s international trade. However, due to the weakness of the Iranian government that ultimately led to the fall of the Qajar Dynasty, this accumulation of capital in Gilan led to the expansion of the power and influence of this province in relation to the central government; and to some extent, it gained more autonomy from the national economy. The two research questions to be answered are: a) What was the nature of the process of economic externalization in Gilan in the late Qajar period? and b) What were the implications of this economic externalization for the social and political conditions of Gilan in the late Qajar period? In the research hypothesis, it is argued that the foreign capital injection into the economy of Gilan gradually led to its dependency on the global economy and concurrently helped it to gain relative economic independence from the national economy which in turn weakened the political influence of the central government over the local economic players. Data is collected by the use of the method of qualitative thematic analysis of historical records and documents in addition to exploring the findings of previous research on the subject. As the last decades of Qajar rule approached, Gilan was well on the threshold of becoming an industrialized province with more economic independence from the government in Tehran, due to the direct ties established between foreign investors and a score of Gilan’s merchants and upper-class businessmen who no longer needed to be supported by the central government. The authors’ theoretical framework is based on Eric Wolf's study of the peasant revolts in the 20th century. His main argument is that the peasant revolts had occurred in the situations where the local economy-global economy linkage had resulted in the relative strengthening of the villagers and the creation of a large middle-class and wealthy peasants. At the same time, this linkage has led to the foreign powers’ support for the ‘rebel’ region and consequently to the weakening of the central government’s hold on that region. In the conclusion, it is stated that the foreign investors, notably Russia, created the economic dependency of merchants, peasants and artisans of Gilan by importing capital goods, establishing several factories and commercial offices, purchasing fertile land from the local. Russia also provided extensive military support for its loyal local allies in Gilan, and thus the central government’s power in this province was severely weakened politically and militarily. As a result, the groundwork was put in place for the activities of opposition forces in Gilan in the period of 1905-1925.
کلیدواژه‌ها [English]
Capital Goods, Extroversion, Foreign Investment, Global Division of Labor, National Economy
مراجع
الف) فارسی
آبراهامیان، یروان. (۱۴۰۰) مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی. تهران: شیرازه کتاب ما.
ابوت، ویلیام جی. (۱۳۷۵) «تجارت و منافع گیلان در سال ۱۸۶۹م،» ترجمه احمد سیف، تاریخ معاصر ایران، کتاب دهم. تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی.
«اسناد مشروح مذاکرات مجلس پنجم، جلسه ۱۵۴: اردیبهشت ۱۳۰۴؛ جلسه 105: ۸ آذر ۱۳۰۴؛ و جلسه ۱۰۳: ۱۱ دی ۱3۰4،» لوح فشرده اسناد صورت مذاکرات ۲۴ دوره مجلس شورای ملی. در: کتابخانه دیجیتال مجلس شورای اسلامی، https://lib.majles.ir/parvan/home
اسناد وزارت خارجه. (۱۳۸۰) «سند شماره ۸۹: ۲۱۳»، «سند شماره ۹۷: ۲۳۷»، «سند شماره 105: 252»، «سند شماره 123: 281»، اسناد روابط ایران و روسیه از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه ۱۲۶۷ – ۱۳۴۴ق، به کوشش فاطمه قاضی‌ها. تهران: وزارت امور خارجه.
شرف، احمد. (١٣٥٩) موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه. تهران: زمینه.
نتنر، مرویل. (۱۳۶۹) روابط بازرگانی روس و ایران ۱۹۱۴ – ۱۸۲۸م، ترجمه احمد توکلی. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
ورسل، ارنست. (۱۳۸۲) سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
وین، اوژن. (۱۳۶۲) ایران امروز، ترجمه علی‌اصغر سعیدی. تهران: نقش جهان.
نجامین گرین ویلر، ساموئل. (۱۳۶۹) سفرنامه ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه. تهران: جاویدان.
هزادی، محمدرضا؛ رضا کسروی. (۱۳۹۸) عهدنامه گلستان و ترکمانچای (متن کامل عهدنامه‌ها از روی آرشیو وزارت خارجه روسیه). تهران: پرنده.
پاولویچ، میخائیل؛ و دیگران. (۱۳۵۷) سه مقاله درباره مشروطه ایران، ترجمه مازیار هوشیار. تهران: امیرکبیر.
پورمحمدی املشی، نصرالله. (١٣٨٦) «نگرشی جامعه‌شناختی به جنبش‌های روستایی گیلان در عصر مشروطه،» فصلنامه تاریخ، دانشگاه محلات، 2، 7: 71-51. در: https://ensani.ir/fa/article/9726
«پوشه 108-102:1302،» (بی‌تا) مجموعه اسکن اسناد دیجیتالی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، https://psri.ir
ترابی فارسانی، سهیلا. (۱۳۸۴) تجار، مشروطیت و دولت مدرن. تهران: تاریخ ایران.
جمال‌زاده، محمدعلی. (۱۳۳۵) گنج شایگان: اوضاع اقتصادی ایران. تهران: کاوه.
حسن‌نژاد، زمانه. (۱۳۹۸) «روابط بازارهای شمال ایران با بازارهای تزاری در دوره قاجار،» نشریه تاریخ اندیش، 1، 4: 52-39. در: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1498092/
خلیلی‌فر، سمانه. (۱۳۹۷) «نهادهای اقتصادی رشت در دوره صفوی و قاجار،» نظریه تاریخ اندیش، 1، 2: 112-99. در: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1497800/
شورمیج، محمد. (۱۳۹۸) «نقش عوامل اقتصادی در شکل‌گیری جنبش مشروطه گیلان، بین سال‌‌‌های ۱۲۹۰ تا ۱۳۲۷ ه.ق،» مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 13، 25: 102-85. <DOI:10.22111/jhr.2019.25346.2357>.
عبدالله‌یف، فتح‌ا. (۱۳۶۱) روستاییان ایران در اواخر قاجاریه، مجموعه مقالات مسایل ارضی و دهقانی، ترجمه مارینا کاظم‌زاده. تهران: آگاه.
عظیمی دوبخشری، ناصر. (۱۳۸۱) تاریخ تحولات اجتماعی و اقتصادی گیلان. رشت: گیلکان.
علوی، سید ابوالحسن. (۱۳۸۵) رجال عصر مشروطه. تهران: اساطیر.
عیسوی، چارلز. (۱۳۶۹) تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند. تهران: گستره.
عیسوی، چارلز. (1378، پاییز) «نفوذ اقتصادی اروپا و اقتصاد ایران در آستانه مشروطیت ۱۸۷۲- ۱۹۲۱،» ترجمه نادر میرسعیدی، تاریخ معاصر ایران، 3، 11: 94-69. در: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/418114
فاخته‌جوبنه، قربان. (۱۳۷۱) «اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گیلان در آستانه انقلاب مشروطیت،» گیلان‌نامه. رشت: طاعتی، ج 3.
فخرایی، ابراهیم. (١٣٧١) گیلان در جنبش مشروطیت. تهران: انقلاب اسلامی، چ 3.
فوران، جان. (۱۳۸۹) مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران از ۱۵۰۰ میلادی، ترجمه احمد تدین. تهران: رسا.
کاتوزیان، محمدعلی همایون. (۱۳۷۴) اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: مرکز.
کاظم‌بیگی، محمدعلی. (۱۳۹۸) روابط اقتصادی ایران و روسیه از آغاز تا سقوط قاجاریه. تهران: وزارت امور خارجه.
کرزن، جرج. (۱۳۶9) ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی. تهران: علمی فرهنگی، ج 1 و 2.
کریمی‌گیلایه، یاسر. (۱۳۹۹) تأملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان. تهران: گیوا.
کولاگینا، لودمیلا. (۱۳۵۹) استیلای امپریالیسم بر ایران و تبدیل این کشور به نیمه‌مستعمره، ترجمه سیروس ایزدی. تهران: علم.
لیتن، ویلهلم. (۱۳۶۷) ایران از نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت‌الحمایگی، اسناد و حقایقی درباره تاریخ نفوذ اروپاییان در ایران (۱۸۶۰ – ۱۹۱۹)، ترجمه مریم میراحمدی. تهران: معین.
معتضد، خسرو. (۱۳۶۶) حاج امین‌الضرب، تاریخ سرمایهگذاری صنعتی در ایران. تهران: جمال‌زاده.
میلسپو، آرتور. (۱۳۵۶) مأموریت امریکایی‌ها در ایران، ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: پیام.
نادی، زهرا؛ و دیگران. (1396، زمستان) «رشد مناسبات اربابی و تأثیر آن بر زندگی کشاورزان در دوره قاجار،» نشریه پژوهش‌های تاریخی، 36، 4: 292-277، <DOI:10.22108/jhr.2017.83592>.
نوشیروانی، سید وحید. (۱۳۶۱) سرآغاز تجاری شدن کشاورزی در ایران، در مجموعه مقالات ارضی و دهقانی. تهران: آگاه.
نیکیتین، بازیل. (١٣٥٦) خاطرات و سفرنامه، ترجمه علی‌محمد فره‌وشی. تهران: معرف، چ 2.
ب) انگلیسی
Alavi, Hamza. (1973) “Peasant Classes and Primordial Loyalties,” The Journal of Peasant Studies 1, 1: 23-62, <DOI: 10.1080/03066157308437871>.
Ferguson, Frances D. (1976, January) "Rural/Urban Relations and Peasant Radicalism: A Preliminary Statement," Comparative Studies in Society and History 18, 1: 106-118, <DOI:10.1017/S0010417500008100>.
McDaniel, Robert A. (1971) “Economic Change and Economic Resiliency in 19th Century Persia,” Iranian Studies 4, 1: 36-49, <DOI:10.1080/ 00210867108701407>.
Migdal, Joel S. (1974) Peasant, Politics and Revolution: Pressures Toward Political and Social Change in the Third World. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Nashat, Guity. (1981, Winter-Spring) “From Bazaar to Market: Foreign Trade and Economic Development in Nineteenth-Century Iran,” Iranian Studies 4, 1-2: 53-85. Available at: http://www.jstor.org/stable/4310353 (Accessed 4 November 2023).
Wolf, Eric R. (1969) Peasant Wars in the Twentieth Century. New York: Harper & Row.
Zagoria, Donald S. (1976, April) “Introduction: Peasants and Revolution.” Comparative Politics 8, 3: 321-326. Available at: http://www.jstor.org/stable/ 421402 (Accessed 4 November 2023).
