1گروه علوم اجتماعی، دانشکدۀ حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2دانش‌آموخته گروه علوم اجتماعی، دانشکدۀ حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده
رشد فزایندۀ شهرنشینی سبب شده تا شهرها به سکونتگاه‌های آسیب‌پذیر در برابر حوادث گوناگون تبدیل شوند. مفهوم تاب‌آوری اجتماعی از مهم‌ترین مفاهیمی است که برای عبور از آسیب‌های وارد به شهر و بازگشت به فعالیت‌های عادی، در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری اهمیت یافته است. تاب‌آوری اجتماعی به‌ویژه هنگام وقوع بحران‌های طبیعی یا انسان‌ساخت برای مقابله با بحران و بازگشت به شرایط پایدار، از ویژگی‌های اصلی توسعه‌یافتگی است. تحقیق حاضر به‌منظور واکاوی و تبیین چالش‌های تاب‌آوری اجتماعی در شهر، به واکاوی نظریه‌های موجود و تحلیل یافته‌های تحقیقات و پژوهش‌های پیشین پرداخته است. روش پژوهش مطالعۀ اسنادی و تبیین یافته‌های مرتبط با موضوع از طریق مرور سازمان‌یافتۀ اسناد منتشرشده در دامنۀ زمانی سال‌های 1390 تا 1402 خورشیدی در پژوهش‌های داخلی و 2012 تا 2023 میلادی برای پژوهش‌های خارجی است. پس از سه مرحله غربالگری، مقالات منتخب با استفاده از شیوۀ کدگذاری انتسابی و کدگذاری کل‌نگر بررسی و داده‌های آنها واکاوی شد. براساس یافته‌ها مجموعه‌ای از مفاهیم، رویکردهای نظری، سطوح، ابعاد و مدل‌های تاب‌آوری شهر شناسایی و در جداول جداگانه خلاصه شد. نتایج نشان می‌دهد که بیشترین چالش‌های پیش روی تاب‌آوری اجتماعی از هجده عامل اختصاصی در قالب چهار عامل اصلی ایجاد می‌شود. راهکارهای مقابله یا پیشگیری از چالش‌ها در خصوص هر یک از عوامل برمبنای دسته‌بندی پیشنهادهای پیشین ارائه شده است.
1Department of Social Sciences, Faculty of Low and Social Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran
2Department of Social Sciences, Faculty of Low and Social Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]
The rapid growth of urbanization has made cities vulnerable to various accidents. Resilience has become crucial in urban management for overcoming dangerous conditions, mitigating damage, and returning to normal activities. Social resilience is a key characteristic of development, especially when dealing with natural or man-made crises to restore stability. This research aims to explore the concept of social resilience and identify the most important factors and challenges related to it in urban settings. The study involved reviewing articles, analyzing existing theories, and evaluating previous research findings. The research method included a systematic review of documents published from 2013 to 2023, both locally and internationally. After three stages of screening, the selected articles were reviewed using attributive and holistic coding methods, and their data were analyzed. The study identified and summarized concepts, theoretical approaches, levels of resilience, dimensions, and resilience models. The results indicate that the main challenges to social resilience stem from four primary factors, which are further divided into 18 specific elements. Based on these findings, solutions to address or prevent these challenges are presented, and categorized according to previous suggestions.
کلیدواژه‌ها [English]
urban resilience, social participation, sustainability, risk management
مراجع
استوار ایزدخواه، یاسمین (1401). راهکارهای ترغیب جوامع محلی برای مشارکت در برنامه‌های کاهش ریسک و ارتقای تاب‌آوری، ارتقای ایمنی و پیشگیری از مصدومیت‌ها، 1(3)، 236-247. https://doi.org/10.22037/iipm.v10i3.38793
اسدبک، مهدی؛ رضایی‌منش، بهروز؛ و شریف‌زاده، فتاح (1402). واکاوی ابعاد مشارکت اجتماعی شهروندان در تحقق حکمرانی خوب. حکمرانی و توسعه، 3(2)، 63-88. doi: 22111/jipaa.2023.406258.1127
اسکندری‌نوده، محمد؛ قلیپور، یاسر؛ فلاح حیدری، فاطمه؛ و احمدپور، ایوب (1398). شناسایی ابعاد تاب‌آوری و تأثیر آن بر پایداری شهری رشت. جغرافیا و پایداری محیط، 32، 63-77. doi: 10.22126/ges.2019.3436.1913
اصلانی، فرشته؛ امینی حسینی، کامبد؛ و فلاحی، علیرضا. (1397). چارچوب تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محله در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: محلۀ کشاورز واقع در منطقۀ 6 تهران).مدیریت مخاطرات محیطی، 5(4)، 417-433. doi:10.22059/jhsci.2019.278000.455
انصاری، ابراهیم؛ و تاج‌الدین، حمید (1392). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مطالعۀ موردی: منطقه‌ی 31 شهر اصفهان). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 4(12)، 161-178.
بارو، سی.جی. (1376). توسعۀ پایدار: مفهوم، ارزش و عمل، ترجمه: سید علی بدری. تحقیقات جغرافیایی، 44.
بنی‌اسدی، زهرا؛ شهابی، الهه؛ و ده‌یادگاری، سعید (1400). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت جامعه برای پاسخ به بحران کووید- 19. تصویر سلامت، 12(4)، 391-403. doi: 34172/doh.2021.37
پیران، پرویز؛ اسدی، سعیده؛ و دادگر، نیکو (1396). بررسی نقش تاب‌آوری اجتماعی در موفقیت فرایند بازسازی (مطالعۀ موردی: جوامع روستایی درب آستانه و باباپشمان پس از زلزله سال 1385 دشت سیلاخور، استان لرستان). مسکن و محیط روستا، (157)، 87-100.
پورمحمدی، محمدرضا، هادی، الهام؛ و هادی، الناز (1398). تبیین ابعاد اجتماعی- اقتصادی تاب‌آوری شهری در برابر زلزله مطالعۀ موردی: منطقه 4 شهر تبریز. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 9(1)، 78-89.
حاتمی‌نژاد؛ حسین؛ فرهادی‌خواه، حسین؛ آروین، محمود؛ و رحیم‌پور، نگار (1396). بررسی ابعاد مؤثر بر تاب‌آوری شهری با استفاده از مد ل ساختاری تفسیری (نمونۀ موردی: شهر اهواز). دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 7(1)، 35-45.
حسنی، سیدقاسم (1397). تحلیلی بر چالش‌ها و آسیب‌پذیری تاب‌آوری فرهنگی در اجتماع بومی (مطالعۀ موردی تالاب‌های محلی فریدون‌کنار). جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، 5(12)، 269-291. doi: 10.22080/ssi.1970.2140
حیدری، محمدتقی؛ احدنژاد روشنی، محسن؛ و طهماسبی‌مقدم، حسین (1400). بررسی نقش مشارکت مردمی در افزایش تاب‌آوری اجتماعی سکونتگاه‌های غیررسمی در برابر پاندمی کوید- 19 (مطالعۀ موردی: محلات اسکان غیررسمی شهر زنجان). جغرافیا و توسعة ناحیه‌ای، 19(2)، 383-415. doi: 10.22067/jgrd.2022.75436.1116
رئیسیان، میثم؛ ایلانلو، مریم؛ ابراهیمی، لیلا؛ و بزرگمهر، کیا (1399). تحلیل جامع تاب‌آوری شهری در مواجهه با خطر وقوع زلزله (مطالعۀ موردی: شهر ساری). مدیریت مخاطرات محیطی، 7(4)، 383-400. doi: 22059/jhsci.2021.312902.608
زاهد زاهدانی، سید سعید؛ و زهری‌بیدگلی، محسن (1391). مدیریت شهری و تبیین مشارکت اجتماعی شهروندان در شهرداری. مطالعاتجامعهشناختی شهری، 3(5)، 83-120.
سام‌آرام، عزت‌الله؛ و منصوری، سمانه (1396). تبیین و بررسی مفهوم تاب‌آوری اجتماعی و ارزیابی تحلیلی شاخص‌های اندازه‌گیری آن. برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، 8(32)، 31-1. doi: 10.22054/qjsd.2017.8424
سلمانی، محمد؛ بدری، علی؛ مطوف، شریف؛ و کاظمی‌ثانی عطاالله، نسرین (1394). ارزیابی رویکرد تاب‌آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهرستان دماوند). مدیریت مخاطرات محیطی، 2(4)، 409-393. doi: 10.22059/jhsci.2015.58266
شاملو، باقر، یوسفی، ابوالفضل (1394). مخاطرات و تکالیف حقوقی دولت در مقیاس ملی و بین‌المللی. مدیریت مخاطرات محیطی، 2(3)، 291-305. doi: 10.22059/jhsci.2015.56068
شاه‌رستم‌بیگ، طیبه؛ مسعودی، عصمت؛ و طالب، زهرا (1401). شناسایی شاخص‌های کلیدی و مؤلفه‌های تاب‌آوری. آفاق علوم انسانی، 6(67)، 1-12 .
صادقی فسایی، سهیلا؛ و عرفان‌منش، ایمان (1394). مبانی روش‌شناختی پژوهش اسنادی در علوم اجتماعی (مورد مطالعه: تأثیرات مدرن شدن بر خانوادۀ ایرانی). راهبرد فرهنگ، (29)، 69-91.
طهماسبی‌زاده، فرشاد (1401). تحلیل عوامل تسهیل‌کننده و محدودکننده مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی محله‌محور: مطالعۀ موردی شهر اصفهان. پژوهش‌های مکانی فضایی، 7(4)، 95-115.
عباداله‌زاده‌ملکی، شهرام؛ و خانلو، نسیم (1395). تبیین توانمندسازی اجتماعی به‌منظور تاب‌آوری جوامع محلی در مقابل بحران (زلزله). همایش بین‌المللی مخاطرات طبیعی و بحران‌های زیست‌محیطی ایران، راهکارها و چالش‌ها، 1-18.
کریمی قطب‌آبادی، فضل اله، زنگی‌آبادی، علی، (1402) سنجش تاب‌آوری اجتماعی سکونتگاه‌های شهری جدید در برابر خطر زلزله با استفاده از MARCOS ) Methodمطالعۀ موردی: منطقه شهری اصفهان بزرگ). جغرافیا و برنامه‌ریزی، 27(86)، 113-127 .doi:22034/gp.2022.49842.2955
گلابی، فاطمه؛ و اخشی، نازیلا (1394). مشارکت اجتماعی و نشاط اجتماعی. جامعه‌شناسی کاربردی، 26(3)، 139-160.
مجنونی‌توتخانه، علی؛ سلیمانی، علی؛ ابی‌زاده، سامان؛ و احمدی، توران (1402). بررسی و تحلیل نقش مشارکت شهروندان در ارتقای تاب‌آوری شهری (مورد مطالعه: شهر بناب). اقتصاد و مدیریت شهری، 11(3)، 37-57.
مظلوم، منصوره‌سادات؛ رجبی، آزیتا؛ و اقبالی، ناصر (1398). مشارکت در تاب‌آوری اجتماعی محلات شهری (مطالعۀ موردی: محله اوین شهر تهران). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 10(2-1)، 729-740.
مقیمی، ابراهیم (1401). استراتژی علم مخاطره‌شناسی؛ آیا علم مخاطره‌شناسی استراتژی دارد.مدیریت مخاطرات محیطی، 9(1)، 45-54. doi: 10.22059/jhsci.2022.345598.730
منوریان، عباس؛ امیری، مجتبی؛ و مهری‌کلی، سیمین (1397). شناسایی مؤلفه‌های اثرگذار بر افزایش میزان تاب‌آوری اجتماعی محلات آسیب‌پذیر و دارای بافت فرسوده در مواجهه با حوادث طبیعی. مطالعات مدیریت شهری، 10(34)،13-26.
نقیلو جمشید، ستاری سابانقلی، حسن، پاکدل فرد، محمد رضا، شبنم اکبری نامدار (1401) بررسی میزان تاب‌آوری اجتماعی- فرهنگی و نهادی- سازمانی در محلات شهر زنجان. جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 26(82)، 251-265.
نوروزی، وحید؛ عباسپور، مجید؛ و احمدی، آیدا (1399). شناسایی و تعین میزان مشارکت مؤلفه‌ها، معیارها، زیرمعیارها و شاخص‌های تاب‌آوری در سیستم مدیریت کلان‌شهر تاب‌آور. نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 12(2)، 230-250.
هاشمیان، مریم؛ بهروان، حسین؛ و نوغانی، محسن (1392). عوامل مؤثر بر میزان مشارکت شهروندان در ادارۀ امور شهر مشهد. مجلۀ علوم اجتماعی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، 10(1)، 195-173. doi: 10.22067/jss.v0i0.16704
Ainuddin, S. & Routrary. J. K. (2012). Community resilience from work for an earthquake-prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2, 25-36 https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2012.07.003
Esopi, G. (2018). Urban commons: social resilience experiences to increase the quality of the urban system. TeMA-Journal of Land Use, Mobility, and Environment, 11(2), 173-194
Martin-Moreau, M., & Ménascé, D. (2018). Urban resilience: introducing this issue and summarizing the discussions. Field Actions Science Reports. The journal of field actions, (Special Issue 18), 6-11. https://journals.openedition.org/factsreports/4629
Lee, J., & Kim, S. (2014, January). Active citizen e-participation in local governance: do individual social capital and e-participation management matter? In 2014 47th Hawaii International Conference on System Sciences (2044-2053). IEEE https://ieeexplore.ieee.org/abstract/document/6758857
Ribeiro, P. J. G., & Gonçalves, L.A.P.J. (2019). Urban resilience: A conceptual framework. Sustainable Cities and Society, 50, 101625. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2210670718322935
Ruiz-Mallén, I. (2020). Co-production and resilient cities to climate change. Participatory research and planning in practice, 1-11.
Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2018). Resilience-oriented urban planning. Resilience-oriented urban planning: theoretical and empirical insights, 3-27. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-75798-8_1
Schauppenlehner-Kloyber, E., & Penker, M. (2016). Between participation and collective action—From occasional liaisons towards long-term co-management for urban resilience. Sustainability, 8(7), 664. https://doi.org/10.3390/su8070664
Shamsuddin, S. (2020). Resilience resistance: The challenges and implications of urban resilience implementation. Cities, 103, 102763. https://doi.org/10.1016/j.cities.2020.102763
