ورود نخستین سلادن‌های گونۀ یوئه به ایران و الگوی پراکنش آن در مناطق ساحلی و داخلی ایران در قرون اولیۀ اسلامی‌(1)

1. مقدمه

سفال و چینی برای قرون متمادی یکی از مهم­ترین کالاهای تولیدی در ایران و چین به شمار رفته و نقش مهمی در عرصۀ اقتصاد، فرهنگ، صنعت و هنر این کشورها ایفا کرده است. اهمیت سفال به عنوان مادۀ تجاری در اقتصاد هر دو کشور، سبب رقابت­های تنگاتنگ و آمیختگی شدید سنت­های سفال­گری شده است، بهصورتیکهدربرخیبرهه­هایتاریخیاینارتباط­هاوبرهم­کنش­هادرزمینۀ سفالگری، به اوج خود می­رسد. در این میان، سفال سلادن به عنوان قدیمی­ترین چینی تولید شده در چین، یکی از شناخته­شده­ترین سفال­ها نه تنها در خاورمیانه، بلکه در جهان به شمار می­رود. این سفال برای قرون متمادی و تقریباً بدون وقفه از چین به کشورهای جنوب شرق آسیا، خاورمیانه و آفریقا صادر شده است. ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه، برای یازده قرن مقصد سفال­های سلادنی می­باشد که چه برای مصرف در داخل ایران و چه به جهت صدور به سایر کشورهای جهان اسلام از طریق ایران، در چین تولید می­شدند.

نخستین سلادن­ها، در 3500­پ.م در ایالت چگینگ واقع در چین جنوبی تولید شدند (Chen, 2000:3) و از آن پس تا قرن 16­م، تولید آنها به صورت مداوم در مناطق مختلف چین شمالی و جنوبی ادامه یافت (Valnstein, 1988:203). گذشت زمان، تغییر سلیقه، تفاوت­های جغرافیایی محل کوره­های تولیدکننده و تحولات سیاسی و اقتصادی در طی این روند طولانی، گونه­های مختلفی از سفال­های سلادن را به وجود آورده است.

تقسیم­بندی سلادن­ها معمولاً به دو صورت زمانی و مکانی صورت گرفته است. تقسیم­بندی زمانی یا تاریخی بر اساس سلسله­ها (6:Chen, 2000) صورت گرفته و منظور از تقسیم­بندی جغرافیایی یا مکانی، تقسیم­بندی سلادن­های چین شمالی و چین جنوبی (Garner, 1959:26) است.  بر اساس هر کدام از این دو شیوۀ تقسیم­بندی، قرن سوم تا قرن دوازدهم میلادی، نقطۀعطفی در سیر تاریخی سلادن به شمار می­رود Chen, 2000:26) ،2007:12 Fuqua, ،Yun, 2005:12). در این دوره، دشت نینگ'شائوکینگ             (Ning-Shaxoing) در بخش شرقی چکینگ، به تولید سلادن­های بسیار معروفی با نام «یوئه» پرداخت         (­Chen, 2000:6). یوئه، کوتاه­شدۀ نام شهر یوئه زو (Yuezhou) است و در حالت کلی، به کوره­های تولیدکنندۀ سلادن لعاب زیتونی اطلاق می­شود که در اطراف دریاچۀ یوئه زو پراکنده بودند (2007:12 Fuqua,).

این ظروف از قرن 9­م به­بعد برای تجارت به بندر نزدیک نینگ بو فرستاده می­شد و بعدها این گونه سفال به فاصلۀ 5000 مایل از خاستگاه خود از طریق راه دریایی به شرق افریقا و خاورمیانه صادر می­شد         (Yun, 2005:40).

 در دورۀ تانگ (618-907 م)، در پی کشف راه­های دریایی و بازارهای جدید در طول اقیانوس هند، تجارت خارجیباجهانغربرونقگرفت،کهمهم­ترینکالاهایصادراتیچای،نمکوسفالبود(100 Tampeo, 1989:). گواه این امر، قطعات سفال­ها و چینی­های مربوط به دورۀ تانگ است که در بسیاری از ممالک مانند کره (Won-Bok, 2009:200)، ژاپن (Yun, 2005:40)، فیلیپین (­(Ibid، ایران، عراق و مصر ((Whitehouse,1968:17 به دست آمده است. در ایران قطعات فراوان سلادن در بنادر مختلف خلیج­ فارس و دریای عمان نظیر سیراف، کیش، هرمز و سایر مناطق داخلی مانند سیرجان، شوش، نیشابور و گرگان کشف شده است. سلادن در میان چینی­های وارداتی به جهان اسلام از اهمیت والایی برخوردار بوده است، چرا که از مهم­ترین چینی­های صادراتی به شمار می­رفته و از تنوع گونه­ای جالب­توجهی برخوردار بوده است. از این رو این پژوهش بر آن است که علاوه بر روشن­کردن ورود نخستین سفال­های سلادن چینی به ایران، به بررسی گونه­های وارداتی و تبیین الگوی پراکندگی آنها در محوطه­های باستانی قرون اولیۀ اسلامی ایران بپردازد.

2. سلادن

عنوان سلادن، به ظروف سفالین با خمیر، سنگی (Stoneware) و یا چینی (Procelain) اطلاق می­شود، که به دلیلوجودآهندرلعابدرطیعملیاتپختبه طیف رنگ­های سبز، سبزآبی و سبز خاکستری تبدیل می­شود. البته برخی مواقع بر اثر اکسیداسیون، رنگ لعاب به قهوه­ای و یا خاکستری روشن نیز می­گراید (Garner, 1959:362) (تصویر 1). خاک سلادن­ها از جنس خاک چینی، شامل کائولین (Kaolinite) است که در واقع سیلیکات آلومینیوم هیدارته شده با ترکیب شیمیایی OH₄) ) AL₂ si₂ o₅است. با افزودن آب به خاک چینی، چسپندگی آن بسیار فراوان و قابلیت شکل­دهی آن بالا می­رود (Zakin, 2011:12-13). حداقل حرارت لازم در کورهبرای تولید یک سلادن مرغوب، 1260­­درجۀ سانتیگراد یا 2300­درجۀ فارنهایت است ((Dewar, 2002:43.

لعاب سلادن بدون افزودن مواد رنگی، شفاف و بی­رنگ است ولی با افزودن مقادیر مختلف اکسید آهن، به رنگ­های مختلف در می­آید. در واقع، رنگ لعاب سلادن، بسته به میزان اکسید آهن آن می­باشد (Britt, 2007:67). با افزودن از  3/. درصد تا 3 درصد اکسید آهن، رنگ لعاب از سبز آبی تا سبز متفاوت است و افزودن 4 درصد اکسید آهن سبب ایجاد رنگ زیتونی لعاب می­شود (Ibid:68). در واقع، رنگ خاکستری و یا سبز لعاب، نتیجۀ تبدیل محتویات آهن سه­ظرفیتی (Ferric) به فروس یا آهن دو­ظرفیتی (Ferrous)، یعنی ترکیب (Fe₂O₃ → FeO) در جریان پخت است ((Dewar,2002:43.

به­طور­_­کلی، رنگ­ سلادن­ها عموما شامل زیتونی، زرد، عسلی یا کهربایی، سبز، آبی و یا آبی آسمانی است (Ibid).

3. خاستگاه سلادن

نخستین سلادن­ها به صورت پروتو-پروسلین در 3500­پ.­م تولید شد و در طی سلسلۀ شانگ (1600-1046­پ .م) به اوج خود رسید (تصویر 1) (Chen, 2000:3). در دورۀ هان (206-221م) برای نخستین­بار سلادن­هایی از جنس چینی ساخته شد. این نوع سلادن­ها در دورۀ سونگ (960-1279م) از نظر مهارت در تکنیک و تزیین، به منتها درجۀ ظرافت و زیبایی رسید. لذا بسیاری، از این دوران به عنوان دوران بلوغ سلادن یاد کرده­اند (Ibid) (تصویر 2). با آن که در دورۀ یوآن (1271 - 1368م) و دورۀ مینگ (1368-1644م) سلادن همچنان تولید می­شد، اما این دوره­ها به عنوان دوران افول سلادن قلمداد می­شوند (Deng, 2011:49) (تصویر 3). توضیح آن که در دوران مینگ  (1368-1644م) نیز با رواج ظروف آبی و سفید، کوره­های سلادن، تولید خود را متوقف کردند و آن دسته از کوره­هایی هم که در اواخر این دوره همچنان به تولید ادامه دادند، تنها به تولید سلادن خشن و معمولی با کاربرد روزمره پرداختند (Valnstein, 1988:203).

4. کوره­های تولیدکنندۀ سلادن از 3500 پ.م تا دورۀ تانگ

نخستین کوره­های تولیدکنندۀ سلادن در 3500 پ.م در چین جنوبی و در ایالت چگینگ واقع شده­اند (1987:5 Tregear,). از مهم­ترین کوره­های چگینگ، می­توان به کوره­های شائو هسینگ ( 1987:5 Tregear,) و کوره­های متعددی در کرانۀ رودخانۀ نینگ بو ( 1956:1 ,Lee) اشاره کرد. در دورۀ هان (206-221م-) نیز  کوره­های شانگ (واقع در شمال چگینگ) از مهم­ترین کوره­های تولیدکنندۀ سلادن به شمار می­رفتند ,Tregear, 1987:5) Chen, 2000: 3). این ایالت تا سلسله­های وی (Wei) (220- 265م)، جین (­Jin)       (265- 420م)، سلسله­های شمالی و جنوبی (420- 589م) و سلسلۀ تانگ (618–907م) همچنان به تولید سلادن می­پرداخت (Chen, 2000: 3). مهم­ترین کوره­های تولید سلادن در سلسلۀ تانگ در دشت نینگ-شائوکینگ در بخش شرقی چکینگ واقع شده ­است (­Yun, 2005:12).  این کوره­ها به دلیل ظهور بسیاری از کوره­های قابل­توجه در شمال و همچنین کوره­های نظیر لانگ چوان در چکینگ جنوبی به تدریج رو به افول نهادند و در نهایت به صورت کلی، کوره­های سونگ، جایگزین آنها شد (Chen, 2000: 5-6).

نخستین کوره­های سلادن در چین شمالی به صورت محدود در اوایل سلسلۀ تانگ شامل کوره­های یائوجو واقع در حدود 75 مایلی شمال چانگ ' ان (Ch'ang-an) بود. به این دسته سلادن­ها به دلیل قرارگیری در چین شمالی، عنوان سلادن شمالی اطلاق گردید (Lee, 1956:12). به طور کلی، سفال سلادن در دورۀ سونگ به اوج خود رسید. در این دوره، کوره­های منطقۀ لانگ­چوآن در بخش جنوبی چگینگ، به ساخت سلادن­های بسیار زیبا پرداختند. علاوه بر این کوره­ها، کوره­های متعددی در خارج چگینگ و در مناطق مختلف شمالی و جنوبی چین احداث شد، که برخی از آنها نظیر کوره­های کوون تا دورۀ مینگ و برخی نظیر کوره­های یائوجو تا دورۀ یوآن به حیات خود ادامه دادندMeldley, 1974:84)  (.

5. ورود سلادن گونۀ یوئه به ایران

قدیمی­ترین سلادن وارد شده به ایران بر اساس کاوش­های وایت­هاوس، سلادن­های گونۀ یوئه در سیراف است که در مرحلۀ 2A⁽¹⁾ به دست آمده و متعلق به اواخر قرن 3 هـ.ق/9م است (تصویر4) (Whitehouse, 1968:17). در کاوش­های سال 1389­هـ.ش نیز در سیراف (اسماعیلی، 1389) در ترانشۀ B سلادن گونۀ یوئه به همراه   گونه­های دیگر سلادن به­دست آمده که به قرن 3 هـ.ق/9م تاریخ­گذاری شده­اند (اسماعیلی، 1389 :202).

 تاکنون، با توجه به گزارش­ کاوش­ها و بررسی­های باستان­شناسی در مناطق خلیج فارس و دریای عمان و نیز مناطق داخلی ایران، هیچ­گونه مدرکی دالّ بر وجود سفال­های سلادن در ایران قبل از دوران اسلامی به دست نیامده یا لااقل گزارش نشده است. در مسالک و ممالک ابن خردادبه از منابع جغرافیای تاریخی قرن 3 هـ.ق/9م از سفال سبزرنگ به عنوان یکی از کالاهای وارداتی از چین یاد شده است (ابن خردادبه، 52:1370 ). علاوه ­بر این، بر اساس­ مطالعات جان گای (John Guy) که بیشتر بر مبنای مطالعۀ منابع مکتوب چینی صورت­گرفته است، قبل از قرن اول هجری قمری، حجم تجارت خارجی چین بسیار اندک بوده، ولی در دورۀ تانگ قرن (906 – 618 م) تجارت گیاهان معطر خاورمیانه و ادویه­جات جنوب شرق آسیا با چین رونق می­گیرد و در قرن 3هـ.ق/ 9­م از سفال برای اولین­بار به عنوان مادۀ تجاری استفاده می­شود (71 Kennet, 2004: Guy,1986:76,). علاوه بر مطالعات گای، پژوهش­های باستان­شناسان نیز نشان می­دهد که صادرات سفال و چینی­جات به خاورمیانه پیش از قرن 3­هـ.ق/9م رونق نیافته است(Rougeulle, 1990:3; Kennet, 2004, 71; Watson, 2004: 455). در میان چینی­های وارداتی، سلادنی را که در این دوره دولت چین صادر می­نمود، سلادن گونۀ یوئه (تصویر 5 و 6) بوده است، که علاوه بر ایران، در عراق و مصر ((Whitehouse, 1968:17 نیز به دست آمده است. در کره نیز وضعیت به همین صورت بوده است چرا که نخستین چینی­ها در پی افزایش صادارت خارجی چین در اواخر قرن 9­م تا اوایل قرن 10م به این کشور وارد می­شود (Whitfield and Chan, 2009:200). در این دوره سلادن­های یوئه به کره صادر می­شود و از آن پس مورد تقلید هنرمندان کره­ای قرار می­گیرد (Won-bok, 2009:16). در مسیر ارتباط دریایی ایران و چین، قدیمی­ترین مرکزی که سلادن در آن به دست آمده شانگا در ساحل شرقی آفریقا است، که در آن سلادن یوئه در لایه­های فازهای 4 و 15 و در ترانشه­های 6-10 مربوط به میانۀ قرن 3 تا 6 هـ.ق /9 تا 12م به­دست آمده است (47 Kennet, 2004:). پس از شانگا، سیراف و صحار از قدیمی­ترین مراکزی هستند که در آنها سلادن­های هم­دوره­ یعنی اواخر قرن 3هـ.ق (گونۀ یوئه)  به دست آمده است ⁽²⁾.

6. سلادن گونۀ یوئه

جنس این نوع ظروف از خمیرۀ سنگی بسیار ظریف با بافتی متراکم است. رنگ خمیرۀ این ظروف در هنگام پخت از نخودی تا خاکستری روشن و خاکستری تیره متغیر است. معمولا خمیرۀ سفال­های زمخت در طیف رنگ­های روشن همچون خاکستری روشن است؛ در حالی­که خمیرۀ ظروف یوئۀ ظریف، معمولا به رنگ خاکستری متوسط (نه روشن و نه تیره) می­باشد (52 Tampeo, 1989:). در برخی از کاسه­های سلادن گونۀ یوئه که دارای لبۀ ظریف و بدنۀ زمخت هستند، رنگ لعاب در نزدیکی­های لبه به علت پخت سریع، مایل به خاکستری است در حالی که قسمت ضخیم ظرف به دلیل پخت اندک، نخودی و یا نخودی صورتی رنگ است (Ibid).

بیشتر ظروف یوئه، ساده و بدون تزیین هستند (تصاویر 6 و 5)؛ اما پس از میانۀ دورۀ تانگ، سلادن­های یوئه با کنده­کاری­های زیبایی تزیین شده­اند (تصویر 7) که اغلب کنده­کاری­ها شامل گل­های لوتوس، پرنده، پروانه و چشم­انداز­های مختلف است 12):2007 ( Fuqua,. برخی دیگر از کنده­کاری­ها نیز منقوش به ماهی، اژدها و گل می­باشد. همچنین علاوه بر کنده­کاری، تزیینات استامپی نیز در این نوع ظروف به چشم می­خورد  (Gompertz, 1963:25). تقریبا تمام کوره­های یوئه در دورۀ سونگ شمالی نیز به تولید سلادن­هایی با    طرح­های برجسته و کنده و همراه با جزییات حکاکی شده می­پرداختند (Fang, 2011:40) (تصویر 8).

 متداول­ترین فرم­های یوئه شامل کوزه، خلط­دان، ظروف شراب­خوری نظیر فنجان و نیز بخوردان، کاسه، کوزه، قلمدان، جعبه، بشقاب، دیگ، کاسه­های تخت (نعلبکی)، سینی و همچنین اسباب­بازی­های بچه­ها از قبیل سگ، اسب کوتاه و جوجه است (Ibid:40). فرم اغلب سلادن­های یوئه که در خارج از چین و در مناطق مختلف جهان اسلام به دست آمده شامل کاسه، کوزه و آفتابه است (52 Tampeo, 1989:) .

زیبایی ظروف یوئه بیشتر به دلیل لعاب این ظروف است؛ که اغلب سبز خاکستری، سبز روشن، زیتونی، قهوه­ای، سبز مایل به قهوه­ای و در برخی مواقع به دلیل وجود آهن زیاد، به صورت سبز با لکه­های قهوه­ای جلوه‌گر شده است (Ibid).

به طور کلی، سلادن­های یوئه، ظروفی با بدنۀ متراکم و پخت بالا، لعاب شیشه­ای، ترک­دار و به رنگ خاکستری تا خاکستری مایل به سفید می­باشند که مواد اصلی آنها را مخلوطی از کائولین، فلدسپات، میکا، کوارتز و برخی موادی دیگر تشکیل می­دهد. در مجموع مواد ارگانیک این نوع خاک، بسیار اندک است. لعاب آن نیز قلیایی و شبیه به شیشه است و در صورت ضخامت زیاد نیز به شفافیت جید و بسیار جلادار است و به رنگ­های سبز خاکستری، سبز زیتونی، سبز قهوه­ای می­باشد (Fang, 2011:40)­.

پس از دورۀ میانی سلسلۀ سونگ شمالی، سلادن یوئه به دلیل ظهور کوره­های قابل­توجه بسیار در شمال و همچنین کوره­هایی نظیر لانگ چوان در چکینگ جنوبی، به تدریج رو به افول نهاد و در نهایت به طور کلی، کوره­های لانگ چوآن، جایگزین آن شد (Chen, 2000: 5-6) (تصویر 9). به نظر می­رسد دلیل اصلی افول ظروف یوئه به­خصوص پس از قرن 11م، نازک بودن نسبی لعاب آنها می­باشد(Lee, 1956:43) .

7. سیراف نخستین مرکز واردات سلادن گونۀ یوئه در ایران

نخستین نمونۀ سلادن­های وارداتی به ایران متعلق به اواخر قرن 3­هـ.ق­/9م است، که از بندر سیراف و در مرحلۀ 2A مصادف با دوران شکوه سیراف به دست آمده است (Whitehouse, 1968:17). این ظروف تا اواخر دورۀ 2C یعنی اواخر قرن 5 هـ.ق/ 11­م تداوم دارند و در اواخر این دوره، سلادن­های گونۀ لانگ ظهور می­کنند (Ibid:21). به بیان کلی، سلادن­های گونۀ یوئه در اواخر قرن 3­هـ.ق/9­م به سیراف وارد می­شوند و تا اوایل قرن 5­هـ.ق/11م تداوم می­یابند. در این دوره به آرامی شروع به ناپدید شدن می­کنند، اما این روند آرام تا اواخر نیمۀ دوم 5­هـ.ق /11­م و به احتمال قوی تا اوایل قرن 6هـ.ق /12م به طول می­انجامد (.(Tampeo, 1989: 65

8. ویژگی سلادن­های مکشوف از سیراف

بیشترین اطلاعات مربوط به سلادن­های گونۀ یوئه در ایران را می­توان از کاوش­های سیراف به دست آورد؛ زیرا علاوه بر حجم فراوان یافته­های سلادنی، توصیف­های دقیقی از آنها توسط وایت­هاوس (Whitehouse 1968) و تامپئو ( (Tampeo, 1989 صورت گرفته است (تصویر 4).

سلادن­های سیراف به دو دستۀ کلی گونۀ یوئه و گونۀ لانگ چوآن تقسیم­بندی می­شوند. سلادن­های گونۀ یوئه، از اواخر قرن 3 هـ.ق­­/ قرن­9­م تا قرن 5 هـ.ق /11­م یا اوایل قرن 6 هـ.ق /12­م در سیراف تداوم داشته، سپس سلادن­های گونۀ لانگ­چوآن متداول می­شوند (Whitehouse, 1968:17; Tampeo, 1989:64).

به طور کلی، سلادن­های یوئه مکشوف از سیراف، سفال­هایی با خمیرۀ سنگی و تمپر شن هستند. رنگ خمیرۀ این سفال­ها از خاکستری روشن تا خاکستری تیره بوده و لعاب آنها به رنگ­های خاکستری ' سبز تا قهوه­ای (متداول­ترین رنگ زیتونی و سبز خاکستری) مات می­باشد. نمونه­های اندکی نیز دارای لعاب سبزرنگ ضخیم و شفافی هستند که سطح­شان پوشیده از ترک­های ریز است. اغلب نمونه­ها ساده  است (طرح 1) و فقط تعداد اندکی دارای طرح­های کنده به شکل برگ­های لوتوس می­باشند. فرم متداول، کاسه­های کم­عمق با پایۀ حلقوی و لبۀ صاف و یا برگشته؛ همچنین کاسه­هایی با دهانۀ واریخته، آفتابه و کوزه می­باشند. (Whitehouse, 1968:17).

تامپئو، سلادن­های سیراف را به دو دسته تقسیم می­کند: یوئه­های معمولی (طرح­های 2-4) و یوئه­های پیشرفته (طرح­های 5 - 6) ((Tampeo, 1989:64.

سلادن­های یوئۀ معمولی شامل کاسه­های لبه برگشته با کف حلقوی بزرگ است. پایه­های این گونه از سلادن­ها نیز بر دو نوع است: 1. سلادن­هایی با پایۀ عریض که اکثر نمونه­های اولیه را شامل می­شود (طرح­های 2­- 3). 2. سلادن­هایی با پایه­های باریک ((Ibid (طرح 4).

گونۀ یوئه پیشرفته نیز شامل کاسه­های ساده با لبۀ ظریف و پایۀ کنده­کاری می­باشد (طرح­های 5 -6). علاوه بر آن، برخی نمونه­ها نیز لبه­هایی به فرم گلبرگ و پایه­های قوسی شکل­ دارند ((Ibid.

ظروف یوئه پیشرفته در کوره­های یه'یائو، یه'وانگ، میائو و شانگ'­لین هو و در کوره­های شرقی­تر در نینگ بو و ینگ' کیان در دهانۀ رودخانه یانگتز واقع در شمال چکینگ، تولید می­شدند (Ibid: 64). به نظر می­رسد که گونۀ یوئه استانی همزمان با گونۀ یوئه پیشرفته در همان کوره­ها اما با کیفیتی نازل­تر تولید شده است (Ibid).

9. سلادن­های لانگ­چوآن مکشوف از سیراف

پس از توقف سلادن گونۀ یوئه، با وجود فراوانی تنوع گونه­های سلادن در چین (­انواع گونه­های سلادن شمالی و جنوبی)، تنها سلادن­های جنوبی لانگ­چوآن در سیراف به دست آمده است. از سوی دیگر، از آن جایی که سیراف در دورۀ 4­و5 در مرحلۀ زوال بوده و فعالیت­های تجاری آن، در حال انتقال به بندری دیگر بود؛ بنابراین سلادن­های لانگ چوآن یافت شده از آنجا بسیار اندک است (Ibid: 65).

سلادن­های لانگ­چوآن سیراف به دو دسته تقسیم می­شوند: الف- سلادن­های مربوط به اوایل دورۀ سونگ (1127-960م). این سفال­ها دارای خمیرۀ سنگی، ظریف و به رنگ خاکستری کم­رنگ است و رنگ لعاب آنها سبز آبی است. از این نمونه بسیار کم در بندر سیراف به دست آمده است (Ibid).

ب. ظروف اوایل یوآن قرن 7هـ.ق/13م و اوایل مینگ قرن 8.هـ.ق/14م: این ظروف، کاسه­های عمیق­ با تزیین­های شیاردار قالبی در بیرون ظرف و یا دارای تزیین­های استامپی به شکل گل­های صد تومانی (گل­های هزار پر) در کف ظرف­اند (Ibid). لازم به ذکر است که نمونۀ مشابه این ظروف در کیش نیز به دست آمده است (طرح 8).

9'1' ماهروبان

در طی کاوش­ها و بررسی­های باستان­شناختی صورت گرفته در ماهروبان (اسماعیلی، 1389)، سفال سلادن در ترانشۀ  A­در دورۀ  IIb⁽³⁾ به دست آمده است که متعلق به قرن 3 هـ.ق/ 9م است⁽⁴⁾. تعدادی سلادن نیز از سطح کشف شده که متعلق به قرن 6هـ.ق/ 12م است (اسماعیلی، 315:1389).

9'2' کیش

وایت هاوس، بر اساس بررسی خود از جزیرۀ کیش، میزان سفال لعاب­دار وارداتی به کیش در طول قرون 5 تا 8هـ.ق /11 تا 14­م را بسیار بیشتر از سفال­های لعاب­دار وارداتی به سیراف در طول قرن 3 تا 5 هـ.ق / 9 تا 11­م می­داند. به نظر وی، بیشتر چینی­های خاور دور متعلق به دوران اوج کیش یعنی 692­هـ.ق/1292­م و 731 هـ.ق/ 1330م می­باشد (Whitehouse, 1976: 147). موسوی، کاوشگر کیش نیز به­طور مستقیم به تاریخ­گذاری سلادن­های مکشوف از این بندر نمی­پردازد، بلکه نمونه­های به­دست آمده را در کنار سایر نمونه­ها متعلق به قرون 5 تا10­هـ.ق /11 تا 16م می­داند (موسوی، 222:1376).

با آن که وایت­ هاوس در بررسی­های کیش از سلادن گونۀ لانگ­چوآن به عنوان گونۀ غالب سلادن این منطقه یاد می­کند و از گونۀ یوئه نامی نمی­برد (Whitehouse, 1976: 147)؛ مورگان، از گونۀ یوئه به عنوان سلادن متداول در جزیرۀ کیش و دشت میناب یاد می­کند (Morgan, 1991 :70). در کاوش­های صورت گرفته در کیش در سال 1376­هـ.ش نیز هیچ اشاره­ای به گونۀ یوئه نشده و تمامی سلادن­های گزارش­شده، مشابه سلادن­های مکشوف از هرمز است. در عین حال، وایت‌هاوس اشاره می‌کند که از نوع سفال­های متعلق به قرون اولیۀ اسلامی تا قرن 6هـ.ق/ 12م که در سیراف و سیرجان به دست آمده، نمونه‌های فراوانی نیز در کیش کشف شده است و از آنجایی که نمونه­های یوئه در سیراف و سیرجان از گونۀ سفال­های رایج می­باشند، به احتمال زیاد سلادن یوئه نیز در کیش متداول بوده است ولی به علت ناشناخته ماندن در زمرۀ سلادن­های دوران میانه مطالعه شده است.

شکل غالب سلادن­های کیش، کاسه و قدح­های بزرگ با لعاب سبزرنگ است، که با روش­های تزیینی نظیر نقاشی، نقش­برجسته، حکاکی و نیز نوشته­هایی به زبان چینی آرایش شده ­است (موسوی، 222:1376) (طرح­های 7-8).  این ظروف هیچ­گونه شباهتی به  کاسه­های کم­عمق گونۀ یوئه ندارند. از نظر تزیین نیز سلادن­های گونه­ی یوئۀ سیراف، اغلب ساده و برخی مزین به کنده­کاری­اند، در حالی که گونۀ سلادن مکشوف از کیش عمدتا دارای تزیین نقاشی، نقش­برجسته، حکاکی و کتیبه­اند. مشخصات خمیره، تمپر و رنگ دقیق سلادن­های کیش به خوبی سیراف ثبت و ضبط نشده است؛ اما براساس فرم و نوع تزیین ظروف، شباهت بیشتری میان ظروف سلادن کیش و هرمز به چشم می­خورد تا ظروف مکشوف از کیش و سیراف (مقایسه کنید طرح­های 7 -9).

9'3' هرمز

ظاهرا سلادن گونۀ یوئه از متداول­ترین گونه­های سفالی در دشت میناب به شمار می­رود. در بررسی­های ویلیامسون، در ده محوطه از دشت میناب سلادن­های نوع یوئه به­دست آمده است(Williamson, 1987:11) Morgan, 1991: 70)). مورگان، آغاز استقرار در این محوطه­ها را بر اساس ظروف چینی شانگشا، سفال­های سخت کرمی­رنگ و سلادن­های گونۀ یوئه، پیش از قرن 6 هـ.ق /12م می­داند (Morgan, 1991:70).

در یکی از محوطه­های دشت میناب به نام  K103، 1998 عدد سفال و چینی خاور دور یافت شده که بیشترین میزان در میان آن محوطه­ها محسوب می­شود. اما در میان چینی­های مذکور، تنها یک قطعه سلادن یوئه به­ دست آمده، در حالی که سلادن­های لانگ چوآن گونۀ رایج این محوطه را تشکیل می­دهند (طرح 9) (Ibid:78). تاریخ­گذاری این محوطه براساس مجموعۀ چینی­های خاور دور، از اواخر قرن 6هـ.ق /12م و یا آغاز قرن 7هـ.ق /13­م تا قبل از قرن 8هـ.­ق یا به طور مشخص سال1350م است (Ibid:71). در محوطۀ بعدی که به نام محوطۀ K107 شناخته شده است و محوطۀ جایگزین­ K103 به شمار می­رود (همان:78)، هیچ­گونه سلادن گونۀ یوئه­ به دست نیامده، بلکه تمامی سلادن­های یافت شده از آنجا، متعلق به دورّۀ مینگ یعنی قرن 11هـ.ق /17­م است (Ibid:71).

10. مناطق داخلی ایران

به طور کلی، بیشترین اطلاعات از پراکندگی سلادن­های گونۀ یوئه در مناطق داخلی ایران از بررسی­های ویلیامسون به دست آمده است. در بررسی­های وی، سلادن گونۀ یوئه در 27 محوطۀ تاریخی در ایران و مناطق هم­جوار به دست آمده است (Williamson, 1987:11). از محوطه­های مربوط به قرون اولیۀ اسلامی در داخل ایران می­توان به کرمان، سیرجان، استخر، ری، گرگان (Ibid:12) و نیشابور ((Wilkinson, 1973:255 اشاره کرد. از وجود سلادن­های دورۀ تانگ در شوش نیز گزارش شده، اما در خصوص ویژگی­های آن اطلاعاتی ارائه نشده است (.(Koechlin, 1928:7 به طور کلی از سلادن­های گونۀ یوئه در محوطه­های داخل ایران اطلاعات چندانی در دست نیست و نمونه­های ارائه شده بسیار اندکند. در نیشابور نخستین نمونه­های سفال­های چینی وارداتی، شامل گونۀ یوئه متعلق به قرن 3 هـ.ق /9م ((Wilkinson, 1973:255 یعنی مصادف با سیراف است. سلادن­های یوئۀ نیشابور شامل کاسه­های لعاب زیتونی با پایۀ حلقوی­اند (طرح 11)  ((Ibid.

11. بنادر و محوطه­های غیر ایرانی

در بنادر غیر ایرانی خلیج فارس نیز سلادن­های گونۀ یوئه متعلق به قرون 3­هـ.ق تا 6­هـ.ق /9 تا 12م دست آمده­ است، به عنوان مثال، در صحار که هم­افق با سیراف است، به میزان فراوان سلادن گونۀ یوئه متعلق به اواخر قرن 3 هـ.ق/9م به دست آمده است (Kennet, 2004:61).

در کاوش­های محوطۀ کوش در منطقۀ رأس­الخیمه در ساحل خلیج­فارس، که تاریخ آن از دورۀ ساسانی تا قرن 8هـ.ق /14م است، تنها سه نمونه از سلادن­های گونۀ یوئه از بافت (Context) 1414­به دست آمده است. البته این بافت بسیار به هم­ریخته است، به صورتی که حاوی سفال­های پس­ماندۀ دورۀ I ­و II یعنی اواخر دورۀ ساسانی و اوایل دورۀ اسلامی است. در این بافت، تعداد بسیار معدودی سلادن نیز از قرن 6 هـ.ق /12­م به بعد به دست آمده است (Ibid).

سلادن گونۀ لانگ چوآن در کوش از قرن 7 هـ.ق/ 13­م به­بعد ظهور یافت و در محوطۀ المتف که مربوط به قرون 8 تا 10هـ.ق / 14 تا 16­م است، هیچ­گونه سلادن گونۀ یوئه به دست نیامده است؛ در حالی که 211 قطعه سلادن گونۀ لانگ­چوآن متعلق به قرون 8 و 9هـ.ق /14 و 15­م به همراه سایر گونه­های سلادن­های دورۀ میانی در این محوطه یافت شده است (Ibid).

از دیگر محوطه­های خارج از ایران که سلادن­های گونۀ یوئه در آنها کشف شده است، می­توان به بصره، کوفه، واسط، سامرا در بین­النهرین، جمیرا در امارات متحدۀ عربی و برهمن­آباد در سند اشاره کرد (Ibid)

12. نتیجه­

سفال سلادن نسبت به سایر سفال­های چین، از دو منظر حائز اهمیت است:

الف. استمرار واردات آن به ایران به ­صورت کمابیش مداوم، گستره­ای زمانی در حدود هشت سده را دربر می­گیرد.

ب. در طی این هشت قرن، گونه­های متعددی از این نوع سفال به ایران وارد می­شوند که هر یک در  دوره­ای رواج می­یابد و سپس گونۀ دیگری جایگزین آن می­گردد. البته در مواردی نیز چند گونه به موازات هم به ایران وارد می­شود و استفاده از آنها رونق می­یابد. از این رو، در بررسی منحنی واردات سلادن به ایران    می­توان جنبه­هایی از استمرار صنعتی و فرهنگی را در روابط میان ایران و چین شناسایی و بازسازی نمود.

در دورۀ تانگ (618 –906م) که جهت بهبود وضعیت اقتصادی کشور، تجارت خارجی مورد حمایت دولت چین قرار می­گیرد؛ برای نخستین­بار در قرن 3­هـ.ق/9­م، سفال به عنوان یک محصول صادراتی در اقتصاد این کشور مورد توجه قرار می­گیرد. لازم به توضیح است که پیش از این تاریخ، سفال نه به­طور مستقل بلکه به عنوان ظرف حاوی برخی مواد، صادر می­شده است. برخی منابع مکتوب این دوره (قرن 3­هـ.ق/9م) نظیر المسالک و الممالک ابن خردادبه نیز به صادرات سفال چین حتی سلادن­⁽⁵⁾ اشاره می­کنند. به هر حال، قرن 3هـ.ق/9­م در صنعت سفالگری بسیاری از کشورهای مقصد تجارت چین، نظیر کره، فیلیپین، ژاپن، ایران، عراق و مصر نقطۀ­عطفی به شمار می­رود، چرا که سفال­های وارداتی چین تاثیر فراوانی بر صنعت سفالگری کشورهای مقصد داشته­ است.

در صنعت سفالگری دورۀ تانگ، دو گونه سفالینه، یا دو شیوه در سراسر چین رواج داشت: الف. صنعت سفال­های سفید شمال. ب. سفال­های سلادن سبزرنگ گونۀ یوئه که در جنوب آن کشور، منطقۀ یوئه­زو در ایالت چگینگ تولید می­شدند. هر دوی این گونه سفال­ها در حجم انبوه در قرن 3­هـ.ق/9­م از طریق بندر جنوبی کانتون به جنوب شرق آسیا و خاورمیانه صادر می­شدند. در ایران، اولین سلادن­ها از طریق بندر سیراف در اواخر قرن 3 هـ.ق/9­م وارد این بندر می­شود و در همان زمان در سایر مناطق هم­جوار نیز رواج می­یابد. در صحار نیز سلادن­های وارداتی هم­زمان با سیراف به دست آمده است، اما حجم یافته­های سیراف بسیار بیشتر است. سلادن­های مکشوف از سیراف از گونۀ یوئه هستند که از اواخر قرن 3 هـ.­ق/9­م تا اواخر 5­هـ.­ق / 11م در سیراف تداوم داشتند و پس از این تاریخ به­تدریج تا اوایل قرن 6هـ.ق/ 12­م به کلی ناپدید می­شوند و    سلادن­های گونۀ لانگ چوآن جای آن را می­گیرند. در کیش در اواسط قرن 5 هـ.ق/11م سلادن گونۀ یوئه به میزان اندک به دست آمده است ولی برعکس سلادن لانگ چوآن، گونۀ غالب منطقه به شمار می­رود. همچنین در ده محوطۀ دشت میناب، تعدادی سفال گونۀ یوئه به دست آمده که همگی متعلق به پیش از قرن 6 هـ.ق/ 12­م است. در این دشت در محوطۀK103  ، متعلق به قرن 7 هـ.ق/ 13م تنها یک نمونه سلادن یوئه به دست آمده و در محوطۀ K107  متعلق به میانۀ قرن 8 هـ.ق/ 14­م هیچ نمونه­ای از سلادن یوئه یافت نشده است. بیشترین میزان واردات سفال­های خاور دور به دشت میناب را سلادن­های گونۀ لانگ چوآن تشکیل می­دهند که 59 درصد کل ظروف وارداتی چین به این محوطه است.  

بنابراین با توجه به:

 1- کشف نخستین سلادن­های گونۀ یوئه از سیراف متعلق به اواخر قرن 3 هـ.ق/ 9م و سیر تطوری آن در مراحل مختلف این محوطه تا اوایل قرن 6 هـ.ق/12­م

2- وجود نمونه­های فراوان لانگ­چوآن در کیش متعلق به سده­های 7 و 8 هـ.ق/13 و 14­م

3- به دست آمدن سلادن یوئه در ده محوطۀ دشت میناب که همگی متعلق به پیش از قرن 6 هـ.ق /12م است و نیز عدم وجود یافته­های یوئه در K108 (قرن 8هـ.ق/14م) و فراوانی سلادن­های گونۀ لانگ­چوآن

 4- شباهت بسیار زیاد نمونه­های کیش و هرمز  و تفاوت اساسی آنها از لحاظ رنگ خمیره، رنگ لعاب، فرم و تزیین با نمونه­های یوئه در سیراف،

 به نظر می­رسد که به احتمال فراوان سلادن یوئه نخستین گونۀ سفال سلادن است که در قرن 3 هـ.ق /9م از طریق تجارت دریایی در حجم انبوهی به سیراف وارد شده و تا قرن 6 هـ.ق /12م در مناطق ساحلی و داخلی ایران تداوم داشته است. پس از قرن 6هـ.ق/ 12م سلادن­های یوئه از مناطق ساحلی و داخلی ایران ناپدید و سلادن­های لانگ چوآن جایگزین آن می­شود.

به احتمال قوی دلیل این امر، تنزل و افول کوره­های یوئه در چین و در نهایت توقف صادرات آنها بوده است؛ چرا که در قرن 6 هـ.ق /12م پس از دورۀ میانی سلسلۀ سونگ شمالی، سلادن یوئه به دلیل ظهور   کوره­های قابل­توجه بسیار در شمال و همچنین کوره­هایی نظیر لانگ چوان در چکینگ جنوبی، به تدریج رو به افول نهاده و در نهایت کوره­های سونگ، جایگزین آنها می­شوند. به نظر می­رسد که یکی از عوامل اصلی افول ظروف یوئه، به ویژه پس از قرن 11م، نازک بودن نسبی لعاب آنها و کیفیت و تزیینات زیبای سلادن­های گونۀ لانگ چوآن می­باشد(Lee, 1956:43) .

همچنین با توجه به موارد زیر:

 1- فراوانی یافته­های سلادن یوئه در سیراف، صحار، و ده محوطه در دشت میناب (هم­زمان با سیراف) و 22 محوطۀ دیگر در سواحل و در اطراف دریای عمان،

 2- پراکنش آنها در مناطق داخلی­تر نظیر سیرجان، استخر و شوش،

 3- کشف نمونه­های اندک سلادن در ری، نیشابور و گرگان،

 و نیز نظر ویلیامسون Williamson,1987))، به احتمال زیاد، این گونه سفال از یک توزیع ساحلی برخوردار بوده و در مناطق داخلی رواجی چندانی نداشته است. در کاوش­ها و بررسی­های جدید باستان­شناسی نیز در محوطه­های قرون اولیۀ اسلامی سلادن گونۀ یوئه گزارش نشده است. به عنوان مثال، در نه فصل کاوش­ در شهر اسلامی سیمره (لک­­پور، 1389)، که به کشف مجموعه­ای بی­نظیر از سفال­های دوران صدر اسلام مانند نمونه­های سیراف، سامرا و بصره و حتی سفال­های سفید تولید چین انجامید، حتی یک نمونه سلادن یوئه به دست نیامده است. در کاوش­های کلایس در کاروان­سرای قدیمی بیستون (کلایس و دیگران، 1389) نیز که مجموعه­ای از سفال­های اواخر ساسانی و اوایل اسلامی کشف شد، هیچ نمونه­ای از سلادن یوئه مشاهده   نمی­شود. برخلاف سیرجان (از مراکز نزدیک به خلیج فارس) که تعداد زیادی سلادن گونۀ یوئه از آن به­دست آمده، این گونه سفال در مناطق داخلی به­خصوص در مناطق غربی ایران رواج چندانی نیافته است.

13. پی­نوشت

1. دوره­های سیراف به 5 مرحله تقسیم شده است؛ قدیمی­ترین لایه، لایۀ 1 سیراف است در اوایل قرن3 هـ.ق/9م، لایۀ بعدی، لایۀ 2 می­باشد که به سه فاز تقسیم شده است:  فاز 2A ­اواخر قرن 3 هـ.ق/ 9­م، فاز 2B قرن 4 هـ.ق/10­م و اوایل 5 هـ.ق/ 11م و فاز 2C اواخر قرن 5 هـ.ق/ 11م. لایۀ 3 متعلق به قرن 6 هـ.ق/12­م و اوایل 7 هـ.ق /13­م است.  لایۀ بعدی لایۀ 4 مربوط به اواخر قرن 7 هـ.ق/13م، و لایۀ 5 نیز متعلق به قرن 8 هـ.ق/14م است.

2. به احتمال زیاد تاریخ سلادن­های شانگا، سیراف و صحار یکی باشد.

3. ترانشۀA  در ماهروبان به دو دورۀI  وII  تقسیم شده و دورۀ II نیز به دوفاز a II و IIb تفکیک گردیده است. (اسماعیلی، 315:1389).

4. گونۀ این سفال شناسایی نشده است.

5. با عبارت سفال سبز رنگ.

14. تصاویر

تصویر 1: کوزه پروتو- پروسلین، فاقد نقش، چین، سلسلۀ شانگ  (Chen, 2000:6)

تصویر2: کوزه سلادن، با تزیین کنده، چین، سونگ شمالی  .(Chen, 2000:18)

تصویر 3: بشقاب سلادن با طرح دو اژدها در وسط، تزیین قالب­زده، چین، سلسلۀ یوآن

75)Medley, 1974:)

تصویر 4: سلادن­های گونۀ یوئه، چین، مکشوف از سیراف، قرن 3 هـ.ق (Whitehouse, 1971: pl.IXa)

تصویر 5: بشقاب سلادن، گونۀ یوئه، چین، سلسلۀ تانگ (Chen, 2000:15)

تصویر 6: بشقاب سلادن، گونۀ یوئه، چین، سلسلۀ تانگ   (Takahito, 1988:26)

تصویر 7: بدنۀ یک ظرف سلادن، گونۀ یوئه، چین،سلسلۀ سونگ (Takahito,1988:25)

تصویر 8: بدنۀ یک ظرف سلادن، گونۀ یوئه، چین، سلسلۀ سونگ (Takahito, 1988:24)

تصویر 9: گلدان سلادن گونۀ لانگ چوآن ، چین، سلسلۀ سونگ  (2011:46 Fang, )

طرح 1­: سلادن گونه یوئه استانی، چین، مکشوف از سیراف، قرن 3 هـ.ق (64 Tampeo, 1989:)

طرح 2: سلادن گونه یوئۀ معمولی، چین، مکشوف از سیراف، قرن 3 هـ.ق (64 Tampeo, 1989:).

طرح 3: سلادن گونه یوئۀ معمولی، چین، مکشوف از سیراف، قرن 3 هـ.ق (64 Tampeo, 1989:).

طرح 4: سلادن نوع یوئه معمولی، چین، مکشوف از سیراف،3 هـ.ق (64 Tampeo, 1989:)

طرح 5: سلادن نوع یوئۀ پیشرفته، چین، مکشوف از سیراف، اواخر قرن 5هـ.ق (313 Tampeo, 1989:)

طرح6: سلادن نوع یوئۀ پیشرفته، چین، مکشوف از سیراف، اواخر قرن 5 هـ.ق (313 Tampeo, 1989:)

طرح 7: قدح بزرگ سلادن گونۀ لانگ­چوآن (گونۀ این سلادن را نگارندگان شناسایی نموده‌اند)، چین، مکشوف از کیش (موسوی،232:1376)

طرح 8: کاسه سلادن، چین، مکشوف از کیش (موسوی، 232:1376)

طرح 9 : سلادن لانگ چوآن با تزیین کنده، چین، مکشوف از محوطۀK103 دشت میناب

(Morgan, 1991 :73)

طرح 10: کاسۀ سلادن گونۀ یوئه، مکشوف از تپه سبز پوشان نیشابور، ارتفاع:5.5 سانتی­متر ((Wilkinson,1973:255