حجه‌الاسلام، ابوحامد، امام محمد غزالی طوسی، یکی از مشهورترین مردانتصوفدر سده پنجم هجری است. در پژوهش حاضر، برخی آراء و اندیشه‌های غزالی درباره فرزندآوری و پدیده‌های مرتبط با آن، با روش اسنادی- تحلیلی و مطالعه کتاب احیاء علوم‌الدین، مورد بررسی قرار گرفته است. براساس یافته‌های پژوهش، وی به پدیده فرزندآوری اهمیت فراوان داده و بهطور مستقیم و غیرمستقیم، به بحث درباره آن پرداخته است: از جمله، به بیان ضرورت تشکیل خانواده و نکاح پرداخته و یکی از اهداف مهم آن را، تولید نسل یا بقای نوع انسانی دانسته است. غزالی آفات و فواید نکاح را نیز بیان کرده است. به اعتقاد وی، فواید نکاح داشتن فرزند، شکستن شهوت، تدبیر خانه، چندزنی و مجاهده نفس در ادای حق ایشان است. وی در بحث درباره طلاق که برخلاف ازدواج، منجر به قطع فرزندآوری مشروع می‌شود، آن را مباح و مجاز، اما یکی از دشمن‌ترین مباح‌ها در نزد خداوند متعال دانسته است. در نهایت، غزالی از شیوه عَزل به عنوان روش سنتی جلوگیری از بارداری سخن گفته است. غزالی با وجود بحث درباره پدیده‌هایی که به فرزندآوری مرتبط است، آمار و ارقامی را بیان نکرده و بیشتر به صورت نظری به بیان اندیشه‌هایش پرداخته است. البته نباید این امر را نشانه ضعف و کاستی این متفکر بزرگ دانست، بلکه باید به محدودیت داده‌های آماری در دوران گذشته توجه داشت.
Aboo Hamid Imam Mohammad Ghazali Toosi is one of the Greatest men of Mysticism in the 5Th Hijri century. In this article we have investigated a number of Ghazali’s views on fertility and related issues. Applying a documentary analysis method, Ghazali’s “Ehya –e- Oloom –e- din” (“Revival of Sciences of Religion”) has been reviewed. The results show his attention and emphasis on fertility and marriage either directly or indirectly. Ghazali has expressed the necessity of family formation and marriage. According to Ghazali, the most important objective of constructing family is reproduction or survival of human kind. He also makes known other consequences and benefits of marriage. In his view, other benefits of marriage are having children, overcoming sexual desire, home management, expanding relatives and making effort to protect women rights. Ghazali has also introduced ‘Azl’ or ‘withdrawal’ as the traditional contraceptive method.
توسلی، غلامعباس (1374)، نظریه‌های جامعه‌شناسی 1، تهران: دانشگاه پیام نور.
جمشیدی‌ها، غلامرضا (1387)، پیدایش نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران: دانشگاه تهران.
حلبی، علی‌اصغر (1372)، تاریخ اندیشه‌های سیاسی در ایران و جهان اسلامی، تهران: بهبهانی.
دو وو، بارون کارا (1361)، متفکران اسلام، فلسفه مدرسی‌گری و علم و کلام و تصوف (جلد 4)، ترجمه احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
رحیمی، حسین (1379)، بررسی علل طلاق در استان خراسان، فصلنامه جمعیت، 33 و 34، 112-100.
رواندی، مرتضی (1369)، تاریخ اجتماعی ایران (جلد 7). تهران: نگاه.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1353)، فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.
زنجانی، حبیب‌الله، کامل شادپور ،امیرهوشنگ مهریار و محمد میرزایی(1378)، جمعیت، توسعه و بهداشت باروری، تهران: بشر.
ستوده، هدایت‌الله (1376)، تاریخ اندیشه‌های اجتماعی در اسلام، تهران: مؤسسه انتشارات آوای نور.
ستوده، هدایت‌الله (1385)، تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام از فارابی تا شریعتی، تهران: ندای آریانا.
سرایی، حسن (1390)، جمعیت‌شناسی: مبانی و زمینه‌ها، تهران: سمت.
سروش، عبدالکریم (1373)، قصه ارباب معرفت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
شهبازی، عباس (1377)، برخی از عوامل اقتصادی- اجتماعی و جمعیتی مؤثر بر باروری شهرستان نهاوند، فصلنامه جمعیت، 23 و 24، 78- 58.
شیدان شید، حسین‌علی (1383)، عقل در اخلاق از نظرگاه غزالی و هیوم، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
صاحبی، محمدجواد (1370)، اندیشه اصلاحی در نهضت‌های اسلامی، تهران: کیهان.
صدیق، رحمت‌الله، محمود رجبی و سیدمحمدسلیمان‌پناه (1373)، درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی: تاریخچه جامعه‌شناسی، تهران: سمت.
طبیبی، حشمت‌الله (1370)، مبادی و اصول جامعه‌شناسی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
عثمان، عبدالکریم (1376)، روانشناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ترجمه محمدباقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
عطاران، محمد (1366)، آراء مربیان بزرگ مسلمان درباره تربیت کودک (ابن‌سینا، غزالی و خواجه نصیرالدین طوسی): برای معلمان، دبیران، دانشجویان مراکز تربیت معلم، تهران: وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش، دفتر امور کمک آموزشی و کتابخانه‌ها.
غزالی، ابوحامد محمد (1353)، کیمیای سعادت، به تصحیح حسین خدیوجم، تهران: کتاب‌های جیبی.
غزالی، محمد بن محمد (1351)، نصیحه الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
غزالی، محمد بن محمد (1366)، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤید الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
الفاخوری، حنا و الجر، خلیل (1367)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
الفاخوری، حنا و الجر، خلیل (1367)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
فروتن، یعقوب (1379)، ملاحظات جمعیتی در فرهنگ عامه ایران (با تأکید بر ضرب‌المثل‌ها)، فصلنامه جمیعت، 32- 31، 69- 46.
قادری، حاتم (1378)، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت.
کتابی، احمد (1387)، درآمدی بر اندیشه‌ها و نظریه‌های جمعیت‌شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کسایی، نورالله (1363)، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: چاپخانه سپهر.
لائوست، هنری (1354)، سیاست و غزالی، ترجمه مهدی مظفری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لوکاس، دیوید، میر، پاول (1387)، درآمدی بر مطالعات جمعیت‌شناسی، ترجمه حسین محمودیان، تهران: دانشگاه تهران.
متز، آدام (1362)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا (رنسانس اسلامی) (جلد 2)، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
محسنی تبریزی، منوچهر (1353)، مقدمات چاپ جامعه‌شناسی. تهران: سازمان خدمات علمی و فرهنگی پژوهش‌بار.
مرتضوی، جمشید (1354)، تاریخ جامعه‌شناسی، تهران: کتابفروشی تهران.
منصورنژاد، محمد (1382)، بررسی تطبیقی تعامل مردم و حاکم از دیدگاه امام محمد غزالی و امام خمینی، تهران: پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی.
میر، ایرج (1380)، رابطه دین و سیاست: تفسیرهای امام محمد غزالی و خواجه نصیرالدین طوسی از پیوند دین و سیاست، تهران: نی.
نفیسی، محمود (1368)، سیری در اندیشه‌های اجتماعی مسلمین، تهران: امیری.
همایی، جلال‌الدین (1342)، غزالی‌نامه: شرح حال و آثار و افکار امام محمد غزالی 450- 505 هـ. ق، تهران: فروغی.
وثوقی، منصور و نیک‌خلق، علی اکبر (1370)، مبانی جامعه‌شناسی، تهران: خردمند.
Brown, Lester (1978), The Growth and Control of World Population, Widenfeld & Nicolson Pub., London.
Ehrlich, Paul R. and Annc H. Ehrlich (1990), Populations, Resources, Environment, Simon and Scuster Pub., New York.
Shryock, Henry S. and Jacob S. Siggel (1971), The methods and Materil of Demography, Bureau of the Census Pub., Washington D. C.
Warriner, Ina Katherine (1999), Non-traditional approaches to traditional demographic questions: Three essays on fertility and mortality, Dissertations.
Watt, William Montgomery (1952), The Authenticity of the Works Attributed to al-Ghazālī, Journal of the Royal Asiatic Society, 84(1-2), 24–45.
