Extended Abstract
1. Introduction
Wetlands belong to aquatic ecosystems. In these systems, water links plant and animal lives. The most effective components of wetlands are mankind and water. Therefore, if for any reason the water is affected, humans will be affected, too. Al-Azeem as an international riverine wetland on the border of Iran and Iraq - fed by domestic and foreign runoff - has recently undergone remarkable changes such as reducing discharge and increasing industrial pollution because of various natural and human reasons. Such changes have had negative impacts on social and economic aspects of rural livelihoods around the wetland. In this regard, this fragile environment and its surrounding villages (with low, reducing and semi-migratory population) must be studied through field research.
2. Methodology
This was an applied and descriptive-analytic study. The data were collected through documentary and field method. The research period, 2005 to 2015, contains the latest information and developments on this area. The study field includes surrounding villages which are closely associated with the wetland. The study population comprised 120 heads of households and/or available informant people over 25 years old in 10 villages of Dasht-e Azadegan County. The questionnaire was prepared in consultation with academic experts. It was designed with regard to specific local conditions and rated on a 5-point Likert-type scale . The validity of the questionnaire was examined based on Cronbach α (0.812).
3. Results
Using Chi-square test in SPSS, the indexes of economic and social consequences of water scarcity were examined. In this regard, high Chi-square value of 5356.9 with a significance level of 0.000 (lower than 0.05) and placing 84% of the outcomes in the first order showed the negative effect of water shortage on economic dimensions. Also, high Chi-square value of 2197.24 with a significance level of 0.000 (lower than 0.05) and placing 85% of the outcomes in the first order showed the negative impact of water shortage on social and economic dimensions of rural life around the wetland.
4. Discussion
Subsistence and traditional agriculture and animal husbandry in the wetland depends on the quantity and quality of water. As a result of water scarcity, many water-related jobs and employment opportunities in agriculture sector have been lost and local men migrated to cities to find new employment opportunities that drained the countryside of male labor force. Farmers are suffering from drought and salinization of agricultural lands that reduces the area under cultivation. This decreases annual incomes and purchasing power of households. Air pollution is another effect of water shortage that devalue houses or properties for sale or rent.
Construction of dams and rollback of wetland, urban and industrial waste and pollution has led to loss of fish and poultry. Reducing the quantity and diversity, quality and safety of fish and poultry had a negative effect on the ecosystem food chain and local community income. If the wetland continues to lose its function, local residents will face social damages. Limited job opportunities followed by an increase in male unemployment will result in loss of marriage motivation and increasing family disputes and divorces.
Because of marginalization of the villagers (lack of attention of government and external managers to villages) in planning to improve the wetland conditions and provision of basic needs of the people, their confidence on managers and planners and their willingness for working with rural municipalities and government agencies have declined. Water scarcity has reduced job opportunities for young people, and subsequent low income and poor life skills increased crime and drug abuse among youth groups. Because of water scarcity and unemployment, young people have lost their incentive to stay in the villages, and due to lack of skills and education, they tended toward informal jobs and suburbanization. Due to culture of rural life in cities like Ahvaz, a group of rural migrants change the face of the city through breeding buffalo in the city center.
Judicial and legal disputes and conflicts has grown among people over water and land due to reducing of healthy water resources as well as construction road and canals across the arable land. Aerosol and local dust rising from Sabkha and dried salt marshes have increased the development of respiratory, cardiovascular, and ocular diseases. According to the findings and observations, some suggestions were presented to researchers and policy makers.
5. Conclusion
More than 83% of respondents confirmed the social and economic effects of water scarcity in Al-Azeem wetland and rural settlements around the wetland. According to field observations, the assumptions were confirmed in cases such as abandonment or salinization of agricultural lands, reducing crops, low quantity and quality of products, decreasing the herds of animals used for fishing and hunting, as well as in social aspects including health and social harm.
According to theoretical and field studies, these suggestions for researchers and policy managers are presented:
- Respecting the environmental water rights to restore ecosystems in the wetland and increasing the human welfare;
- Reducing oil activities, and executing necessary environmental standards;
- Promoting tourism promotion for rural economic development;
- Examining problems with researchers and proposing a mechanism and specific decision model for the wetland;
- Attending to institutional approaches to natural resources in the wetland.
Acknowledgments
This paper was extracted from the MA thesis of the second author in the Department of Geography, Faculty of Social Sciences, Payam-e Noor University of Tehran.
Conflict of Interest
The authors declared no conflicts of interest.
مقدمه
بوم‌سازگان، سامانه‌های بوم‌شناسیک هستند که در آن‌ها جانداران از طریق مجموعه‌ای از حلقه‌های پس‌خوراند با محیط در پیوند هستند (Haggett, 2009). تالاب‌ها ازجمله بوم‌سازگان آبی هستند که سامانه فضایی روابط متقابل موجودات زنده و غیرزنده را شکل می‌دهند. در چنین حوزه‌هایی آب عامل اصلی و مسلط محیط زیست و پیونددهنده زندگی گیاهی و جانوری است. بر اساس ماده یکم کنوانسیون رامسر (Ramsar, 2016a) تالاب حوزه‌های مرداب، آبگیر و تورب‌زار، چه به صورت طبیعی یا مصنوعی، دائمی یا موقت، ساکن یا جاری، شیرین یا لب‌شور یا شور و آب‌های دریایی با عمق کمتر از 6 متر را دربر می‌گیرد. در سامانه تالاب مؤثرترین جزء زنده و فیزیکی به ترتیب انسان و آب است. بنابراین چنانچه به هر دلیلی آب تالاب‌ها تحت تأثیر قرار گیرد، انسان هم از این پدیده متأثر خواهد شد.
بوم‌سازگان تالاب هر دو منبع کالاهای بازاری و خدمات غیربازاری را برای بشر فراهم می‌آورد. از این‌رو ساکنان روستایی کرانه آن برای ادامه زندگی روزانه خود به خدمات زیست‌محیطی تالاب وابسته‌اند (Mombo et al., 2014). تالاب‌ها از طریق ذخیره آب در فصل مرطوب و رهاسازی آن در فصل خشک در معیشت جوامع روستایی نقش ایفا می‌کنند؛ بدین ترتیب در نواحی نیمه‌خشک در طول سال فرصت‌هایی برای پرورش محصولات کشاورزی و درنتیجه بهبود امنیت غذایی و درآمد فراهم می‌آید (Dugan, 1992). تالاب‌ها به واسطه ارائه مستقیم و غیرمستقیم کالاها و خدمات در تأمین معاش ساکنان جوامع محلی به عنوان نوعی دارایی اهمیت دارند. کیفیت و کمیت منابع آب تالاب مهمترین عاملی است که بر پایداری عملکرد اقتصادی و بوم‌شناسیک آن تأثیر می‌گذارد (Montazerhojjat, Mansouri, & Ghorbannejad, 2008; Environmental Protection Organization of Khuzestan Province, 2011). در سه بعد توسعه، تالاب‌ها کارکردهایی به شرح جدول شماره 1 دارند. همچنین از دید انواع خدمات می‌توان این کارکردها را دسته‌بندی کرد (جدول شماره 2).
با توجه به رویکرد سامان‌مند باید گفت که تالاب پنج زیرسامانه با پیوندهای درونی دارد و تغییرات در یکی، از طریق بازخوردهایی بر دیگر زیرسامانه‌ها تأثیر می‌گذارد؛ برای مثال، فرایندهای آب‌شناسیک تالاب، بهره‌وری محصولات تولیدشده و زیست‌توده طبیعی تالاب را متأثر میکند. این امر به‌نوبه‌خود رفاه انسان را متحول می‌سازد و به همین ترتیب بازخوردهای بعدی بر آب‌شناسی تالاب تأثیر می‌گذارد (Jogo & Hassan, 2010). زیرسامانه کشاورزی تالاب‌ها با تعامل میان کشاورزان و محیط زیست بیوفیزیکی و اجتماعی و اقتصادی توصیف می‌شود. این تعامل با تغییرات در سامانه‌ها متحول می‌شود. از این‌رو عوامل مرتبط با انسان به‌ویژه در جوامع فقیر خیلی مهم هستند. اخیراً در رویکردی مردم‌محور به مدیریت تالاب نگریسته می‌شود (Sakane, van Wijk, Langensiepen & Becker, 2014) (تصویر شماره 1).
هورالعظیم به عنوان یک تالاب رودخانه‌ای بین‌المللی در مرز ایران و عراق از روان‌آب‌های داخلی و خارجی تغذیه می‌شود. اخیراً به دلایل مختلف طبیعی و انسانی ازجمله احداث سد کرخه و رعایت‌نشدن حقابه تالاب، فعالیت‌های نفتی و تعرض به زمین‌های تالاب، جاده‌سازی در اطراف تالاب و درنتیجه تکه‌تکه شدن و افزایش لکه‌های خشکی و شوری، ایجاد موانع و استحکامات با اهداف نظامی در زمان جنگ و خشکسالی‌های اخیر، با کاهش دبی آب ورودی و افزایش آلودگی‌های صنعتی و نفتی دستخوش تغییراتی شده است (Mokhtari, Soltanifard & Yavari, 2010; Behrouzi Rad, Rasekh, Eshraghian, Mowla & Amini, 2011; Jamei, Hammadi, Hosseinzadeh Sadati & Alaei Roozbehani, 2007; Jabbar, Al-Ma’amar & Shehab, 2010).
این تحولات موجب بروز مشکلاتی در هور شده است، ازجمله کاهش تعداد ماهیان و ماکیان، محدودیت تالاب در پذیرش آب اضافی رودخانه و برگشت آب و سیلاب، تغییر کیفیت آب به دلیل ورود زهاب کشاورزی و فاضلاب انسانی رودخانه‌های مسیر در ایران و عراق (Mokhtari et al., 2010). همان‌گونه که تأکید شد اخلال در کارکرد زیرسامانه تالاب در کل سامانه و هدف آن اخلال ایجاد میکند. با چنین پیش‌فرضی، بروز این مشکلات و تهدید حیات انسانی و همه زیست‌مندان دیگر این سامانه آبی شکننده و روستاهای کرانه آن که جمعیتی کم، کاهنده و نیمه‌کوچ‌رو دارند، مشخص می‌شود (Statistical Center of Iran, 2006; 2011). شکوئی در بخشی از تحقیق خود (2003) از جغرافیا به ساختار اجتماعی و اقتصادی (علت) و مکان و فضا (معلول) اشاره میکند و می‌گوید: «بعداً معلول ... نیز در علت ... تأثیرگذار خواهد بود. اما در این رابطه سهم علت بیشتر و سهم معلول کمتر می‌باشد» (Shakuie, 2003).
درنتیجه بدنه اجتماعی و اقتصادی تالاب به عنوان علت در این سامانه تأثیرگذارتر است تا معلول، ولی در اینجا بنا به موضوع، بر زیرسامانه اجتماعی و اقتصادی (معلول) و آثار دخالت انسان در تالاب تمرکز است. در چنین سامانه هم‌کنشگر و به‌هم‌پیوسته‌ای در صورت اخلال در سایر اجزا، کنش و واکنش این زیرسامانه به همراه و تحلیلی همه‌سونگر نیاز خواهد داشت. از این‌رو این مقاله درصدد است تأثیر کم‌آبی را بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی زندگی روستاییان کرانه هور مطالعه کند؛ چراکه روستاییان متأثرترین افراد از محیط طبیعی اطراف خود هستند و باید در برنامه‌ریزی روستایی به شکل ویژه‌ای تأثیر توان محیطی بر روستا بررسی شود (Nouri & Norouzi Avargani, 2016).
مروری بر ادبیات موضوع
بسیاری از تالاب‌های جهان با تغییر در رژیم آبی دائماً در حال تهدید هستند و این امر پیامدهای مضری برای گونه‌های جانوری به همراه دارد (Sun et al., 2011). سوء بهره‌برداری‌ها از منابع آب شیرین، محیط زیست و رفاه انسان را به خطر می‌اندازد. تخریب تالاب، امنیت دسترسی به آب سالم، سلامت انسان، تولید مواد غذایی، توسعه اقتصادی و ثبات ژئوپلتیک را کاهش می‌دهد و به‌سرعت میان عرضه و تقاضای آب شکاف گسترده‌ای ایجاد میکند (Ramsar, 2016a). تفکر رایگان‌بودن و استفاده بی‌رویه از خدمات چنین منابعی را می‌توان یکی از علت‌های اتلاف و تخریب منابع و ناکارایی نظام‌های اقتصادی در بهره‌گیری از این منابع به شمار آورد (Dickson, Carpenter, Sherman, & Score, 2005).
کم‌آبی تالاب‌ها از طریق تغییرات زیست‌محیطی می‌تواند بر زندگی روستاییان تأثیرات اقتصادی و اجتماعی داشته باشد. نتیجه پژوهش پیری و انصاری (2013) در هامون نشان داد کاهش تنوع زیستی، کاهش پوشش گیاهی، کاهش آبزیان و حمله وحوش به مزارع و روستاها از اثرهای کم‌آبی و خشکسالی در این حوضه است (Piri & Ansari, 2013). مهاجرت روستاییان به زابل و زاهدان، ازبین‌رفتن مشاغل سنتی بخش کشاورزی، گسترش بیکاری، فقر، مشاغل کاذب و قاچاق، بیماری، افزایش هزینه آبیاری و علوفه و بدهی بانکی از آثار اقتصادی و اجتماعی این پدیده است.
مکان‌یابی و استقرار سکونتگاه‌های روستایی تابعی از عوامل محیط طبیعی درجه اول است. از این دیدگاه تالاب‌ها چنین نقشی دارند و منابع قابل استفاده را در دورن و در حاشیه خود فراهم می‌سازند و به عنوان منابع طبیعی و بوم‌شناسی به پراکنش جغرافیایی روستاها کمک می‌کنند. تالاب‌ها با حاشیه خود و ساکنان آن ارتباط مستقیم و کنش و واکنش متقابل دارند. دادرس و کردوانی (2012) و مولایی هشجین و دادرس (2007) در بررسی سامانه اجتماعی و اقتصادی روستاهای حاشیه تالاب انزلی نشان دادند تالاب در موارد زیر نقش مهمی دارد: ایجاد اشتغال و پیشگیری از مهاجرت، تأمین پروتئین سفید، محلی امن و کم‌هزینه برای مسافربری و باربری دریایی کالاهای کشاورزی برای عرضه در بازار هفتگی و روزانه، استفاده از نی تالاب در پوشش سقف خانه‌ها و حصاربندی اطراف منازل و حصیربافی برای پوشش کف، حفظ پیوستگی زنجیره زبانی و فرهنگی و نژادی و آداب‌ورسوم ساکنان کرانه، فراهم کردن امکان زندگی آرام و فرح‌بخش برای ساکنان و گردشگران و کمک به شکل‌گیری خانه‌های دوم (Dadras & Kardavani, 2012; Mowlaei Hashjin & Dadras, 2007). از دلایل مهم سکناگزینی روستاییان در حاشیه این تالاب، اثر اقتصادی و معیشتی آن از طریق صید، شکار، پرورش مزارع و باغات بوده است. تالاب انزلی در تأمین چوب و مواد اولیه برای سبدبافی و زنبیل‌بافی، تأمین آب و زمین برای کشت برنج در مراتع نیمه‌غرقابی نقش مهمی دارد.
مرور کلی منابع نشان می‌دهد بیشتر محققان کارکردهای مثبت سامانه تالاب را بر ساکنان کرانه بررسی کرده‌اند. به عنوان نمونه می‌توان به پژوهش باسی و همکاران (2014) اشاره کرد (جدول شماره ۱ و ۲) (Bassi, Kumar, Sharma & Pardha-Saradhi, 2014). در منابع خارجی (دهه اخیر) تأثیر علت بر معلول، مثلاً نقش صادرات گل در پایین‌آمدن سطح آب (Awange et al., 2013)، اثر توسعه گندم‌زارها بر تکه‌تکه‌‌شدن تالاب (Song et al., 2012) یا تأثیر طرح‌های آبیاری و زهکشی بر ابعاد اجتماعی اقتصادی (Tsirogiannis, Karras, Tsolis & Barelos, 2015) بررسی شده و برای کندوکاو رابطه متقابل یا تأثیر مجدد معلول بر علت کمتر پژوهش شده است. گویا در پژوهش‌های دهه‌های گذشته اثرات منفی اجتماعی و اقتصادی کم‌آبی تالاب مسجل شده است (Postel, 2000). در سده حاضر بر حکومت‌‌مداری خوب و مدیریت نهادی و مشارکتی احیا و حفظ تالاب‌ها (به‌ویژه تالاب‌های میان‌مرزی مانند هورالعظیم) به عنوان راه‌حل بهینه تأکید و درباره آن مطالعه می‌شود (Lee, 2014).
مطالعه منابع داخلی نشان می‌دهد در قلمرو موضوعی بیشتر به ابعاد اقتصادی و زیست‌محیطی برخاسته از کم‌آبی تالاب‌ها و در قلمرو مکانی (هورالعظیم) بیشتر به ابعاد زیست‌محیطی توجه شده است (جدول شماره 3). از این‌رو در این مقاله تلاش شد توجه مجامع علمی و سازمان‌های اجرایی به تأثیر کم‌آبی هورالعظیم بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی زندگی روستاییان معطوف شود.
نکته دیگر پیوند میان تعریف کم‌آبی و پژوهش در زمینه سامانه تالاب است. کمبود آب نه در دسترسی فیزیکی به آب، بلکه در روابط نامتوازن قدرت، فقر و نابرابری ریشه دارد (Watkins, 2006). کمبود آب به شاخص اندازه‌گیری فیزیکی حجم منابع آب موجود اشاره میکند. کمبود آب، سه مقوله تنش آب، کم‌آبی و بحران آب را دربر می‌گیرد (Feiz, 2015). جامعه یا بخشی از آن می‌تواند به واسطه نیروی سیاسی، سیاست‌ها، روابط اجتماعی و اقتصادی به کمبود اجتماعی آب (کمبود مرتبه دوم آب) دچار شود (Kummu, Ward, de Moel & Varis, 2010). کم‌آبی مورد نظر در جای‌جای این پژوهش نیز یک شاخص کمّی صرف نیست و به مفهوم بسیط کم‌آبی توجه شده است. در هورالعظیم مقدار آب کاسته شده و با ورود انواع پساب‌های نفتی، صنعتی، و کشاورزی از بالادست آلوده، شور و غیر قابل آشامیدن، غیر قابل استفاده برای کشاورزی و مخل سامانه تالاب شده است. درواقع به دلیل آلودگی آب نیز، آب سالم و کافی از دسترس خارج می‌شود و کم‌آبی رخ می‌دهد.
روش‌شناسی تحقیق
این پژوهش با هدف کاربردی است. داده‌ها به شیوه کتابخانه‌ای و پیمایشی گردآوری شده و شیوه تحلیل داده‌ها توصیفی‌تحلیلی است. قلمرو زمانی، سال 1383 تا 1393 است که جدیدترین اطلاعات و تحولات را دربر می‌گیرد. قلمرو مکانی، روستاهای حاشیه تالاب هورالعظیم است که دست‌کم از یک سو با تالاب پیوند تنگاتنگ دارند. جامعه آماری 161 خانوار روستایی ساکن حاشیه تالاب است (Statistical Center of Iran, 2011). به دلیل حجم کم جامعه آماری، پرسش‌نامه‌ها به صورت تمام‌شمار تکمیل شد (جدول شماره 4). به دلیل نیمه‌کوچ‌رو بودن روستاییان (کوچ افقی بین حاشیه و جزیره‌های تالاب)، قرارگیری روستاها در معرض تخلیه جمعیتی و مهاجرت‌های فصلی و دائمی، در زمان گردآوری داده‌ها 121 سرپرست خانوار و یا فرد مطلع بالای 25 سال در دسترس پرسشگر بود.
پرسش‌نامه محقق‌ساخته با مشورت و اعمال نظر استادان دانشگاه و متخصصان تهیه شد که با نگاه به شرایط ویژه محلی، گویه‌ها در طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت بومی‌سازی و طراحی شد. بر اساس روش آلفای کرونباخ، اعتبار کل پرسش‌نامه برآورد شد. مقدار آلفای کرونباخ برای 50 سوال اقتصادی 0.809 و برای 20 سوال اجتماعی 0.781 به دست آمد. محقق میدانی این پژوهش به منظور کسب اطمینان از صحت نتایج پرسش‌نامه از روش مشاهده میدانی و پرسش‌های باز و شفاهی (مصاحبه با برخی مطلعان، مسئولان و پژوهشگران محلی) به عنوان روشی تکمیلی استفاده کرده است. با نگاه به شرایط ویژه محلی ازجمله تنوع و میزان بهره‌برداری‌های اقتصادی از هور، وابستگی‌های اجتماعی و اقتصادی، ارزش پدیده‌های طبیعی و انسان‌ساخت پیرامون و آشنایی با وضعیت فرهنگی و اجتماعی بومیان کرانه، ابعاد اجتماعی و اقتصادی به شرح جدول شماره 5 تعریف و عملیاتی شد.
تالاب هورالعظیم با مساحت حدود 520 هزار هکتار در انتهای رودخانه کرخه در غرب استان خوزستان در شهرستان مرزی دشت آزادگان قرار دارد. هور قسمتی از تالاب‌های میان‌دورود است. دوسوم تالاب در عراق است و هورالحویزه نامیده می‌شود. پهنه آن در 47 درجه و 30 دقیقه تا 48 درجه طول شرقی و 31 درجه تا 31 درجه و 50 دقیقه عرض شمالی جای دارد. هور از ارزشمندترین زیستگاه‌های آبی کشور و بوم‌سازگان آن در ایران و آسیا از دید آب‌شناسی، زیست‌شناسی و بوم‌شناسی، یکی از کمیاب‌ترین‌هاست (Behrouzi Rad et al., 2011; Papahn, Rezaei, Eskandari & Rasekhi, 2013) و بر اساس رتبه‌بندی با توجه به معیارهای پنج‌گانه «پرندگان، ماهیان، عوامل تهدیدکننده، مسائل اقتصادی و اجتماعی و موقعیت حفاظتی» در مرتبه اول جای گرفت (Hassanzadeh Kayani, Majlueian, Goshtasb Migouii & Mansouri, 2004) (تصویر شماره 2).
منابع تأمین‌کننده آب تالاب، رودخانه کرخه از ایران و دجله از عراق است. تصاویر لندست نشان می‌دهد مساحت تالاب در دهه‌های اخیر کاهش یافته است (Jamei et al., 2007) (جدول شماره 6).
یافته‌ها
از میان 120 فرد روستایی، 97/5 درصد (117 نفر) مرد، 92/5 درصد (111 نفر) متأهل، 44/2 درصد (53 نفر) در سن 31 تا 40 سال، 24/2 درصد بی‌سواد، از بین باسوادها 58/3 درصد (70 نفر) دیپلم و زیردیپلم، 44/2 درصد (53 نفر) با سابقه سکونت 20 تا 30 سال در روستا، 33/3 درصد (40 نفر) با 3 تا 4 سرعائله و 97/5 درصد (117 نفر) شاغل بودند (جدول شماره 7). نتایج آزمون کلموگروف اسمیرنف در سطح معناداری P<0/05 نشان می‌دهد شاخص‌های بررسی‌شده طبیعی نیست. از این‌رو با آزمون ناپارامتریک کای دو فرضیات بررسی شد. سؤال‌های 1 تا 50 و 51 تا 70 پرسش‌نامه به ترتیب به شاخص اقتصادی و اجتماعی برای سنجش تأثیر کم‌آبی تالاب بر زندگی روستاییان کرانه پرداخته است.
کم‌آبی تالاب هورالعظیم بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی زندگی روستاییان ساکن حاشیه تالاب اثر منفی دارد. با توجه به جدول شماره 8، مقدار کای دو بزرگ 5356/9 و سطح معناداری <0/05 0/000 است؛ یعنی کم‌آبی تالاب هورالعظیم بر ابعاد اقتصادی زندگی روستاییان ساکن حاشیه تالاب تأثیر دارد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده حدود 84 درصد از پیامدهای اقتصادی در مرتبه اول قرار دارند. بنابراین اثر کم‌آبی تالاب بر ابعاد اقتصادی زندگی روستاییان کرانه مشهود است.
با توجه به جدول شماره 8 مقدار کای دو بزرگ 2197.24 و سطح معناداری 0/000<0/05 است؛ یعنی کم‌آبی تالاب هورالعظیم بر ابعاد اجتماعی زندگی روستاییان ساکن حاشیه تالاب تأثیر دارد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده حدود 85 درصد از پیامدهای اجتماعی در مرتبه اول قرار دارند. بنابراین اثر کم‌آبی تالاب بر ابعاد اجتماعی زندگی روستاییان کرانه مشهود است.
نتیجه آزمون کای دو نشان می‌دهد کم‌آبی تالاب العظیم بر تمام شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی مطالعه‌شده این بوم‌سازگان تأثیر معناداری داشته است. نتیجه آزمون فریدمن نشان می‌دهد از دید پاسخ‌گویان، شاخص‌های مشارکت، وضعیت خانواده (ازدواج و طلاق)، جرم و جنایت و شبکه اجتماعی در درجه اول اهمیت است. پس از آن وضعیت کشاورزی و دام‌پروری از بعد اقتصادی در مرتبه بعدی قرار گرفته است (جدول شماره 9).
بحث و نتیجه‌گیری
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از داده‌های پرسش‌نامه (جدول شماره 9) نکات زیر استخراج می‌شود (تصویر شماره 3):
اعتماد مردم به مدیران و برنامه‌ریزان و رغبت برای همکاری با دهیاری و نهادهای دولتی کمتر شده است. در حاشیه بودن روستاییان و کم‌توجهی دولت و مدیران خارجی به روستاها در برنامه‌ریزی‌ها برای بهبود شرایط تالاب و ارضای نیازهای اساسی مردم می‌تواند از دلایل افزایش بی‌اعتمادی و کاهش مشارکت روستاییان باشد؛
کم‌آبی و محدودشدن فرصت‌های شغلی و افزایش بیکاری مردان می‌تواند سبب کاهش انگیزه ازدواج جوانان و افزایش اختلافات خانوادگی و طلاق باشد. به دلیل بسته‌بودن این جوامع سنتی و فرهنگ درون‌گرایانه و عدم اطمینان کافی از چنین اثری تحقیق به عمل آمد و نتیجه برای این اثر منفی اجتماعی و سایر آثار دیگر تأیید شد؛
کم‌آبی تالاب منجر به کاهش فرصت‌های شغلی جوانان می‌شود، کمبود درآمد و مهارت‌های لازم زندگی و کارآفرینی می‌تواند به افزایش انواع جرایم و اعتیاد در میان گروه‌های مختلف به‌ویژه جوانان منجر شود؛
کم‌آبی تالاب در کاهش حس اعتماد روستاییان به یکدیگر تأثیر داشته است، به نحوی که در این شرایط روستاییان کمتر حاضر هستند برای کاهش مشکلات به یکدیگر پول قرض دهند. کاهش مشارکت و همیاری روستاییان کرانه می‌تواند موجب گسسته‌شدن شبکه‌های اجتماعی شود؛
کم‌آبی تالاب در کشاورزی و دام‌پروری این بوم‌سازگان از طریق کاهش سطح زیر کشت و مقدار برداشت محصول، اخلال در مراحل داشت ازجمله آیش و تناوب، دفع آفات، افزایش هزینه تولید محصولات کشاورزی، پیش‌فروش محصول، کاهش قیمت محصولات کشاورزی به‌ویژه محصولات دامی، شوری زمین‌های کشاورزی، خرید علوفه، کاهش حاصلخیزی خاک و کاهش زادوولد دام‌ها مؤثر بوده است؛
ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل انواع گردشگری در تالاب درنتیجه کم‌آبی و خشکیدگی روند نزولی داشته و ورود گردشگر و درآمدهای مستقیم و غیرمستقیم آن کاهش یافته است؛
وضعیت اقتصادی خانواده‌های ساکن کرانه تالاب از کم‌آبی تأثیر منفی گرفته است. بیکاری حاصل از کم‌آبی می‌تواند سرپرست خانواده را با بار تکفل بیشتر و مداوم‌تری روبه‌رو کند. کشاورزان به علت کم‌آبی و شورشدن زمین‌های کشاورزی، کاهش سطح زیر کشت، کاهش درآمد سالانه و کاهش قدرت خرید خانوار به فقر دچار می‌شوند. از اثرات کم‌آبی تالاب، آلودگی هواست که ارزش خرید و اجاره خانه یا ملک را پایین می‌آورد؛
کشاورزی و دام‌پروری معیشتی و سنتی در هور به کیفیت و کمیت آب وابسته است. درنتیجه کم‌آبی و آسیب به مشاغل وابسته به آب ازجمله ازدست‌رفتن فرصت‌های اشتغال در بخش کشاورزی و افزایش بیکاری و کم‌کاری پنهان و آشکار، مردان برای یافتن فرصت‌های شغلی جدید به شهرها مهاجرت می‌کنند که این امر تخلیه روستاها را از نیروی کار مردان به دنبال دارد؛
خشکسالی، احداث سدها و به دنبال آن عقب‌نشینی تالاب، سرریزشدن آب شور، فاضلاب‌های صنعتی و شهری و آلودگی‌ها منجر به ازبین‌رفتن و انقراض ماهیان و ماکیان تالابی شده است. کاهش کمیت و تنوع گونه‌ها و کیفیت و سلامت ماهیان و ماکیان بر چرخه غذایی بوم‌سازگان و درآمد جامعه محلی تأثیر منفی گذاشته است؛
کاهش رطوبت، افزایش دما و افزایش ریزگردها و گردوغبار محلی حاصل از سبخاها و شوره‌زارهای خشکیده تالاب در رشد انواع بیماری‌های تنفسی، قلبی و عروقی و چشمی مؤثر بوده است. ساکنان روستاهای کرانه تالاب به‌ویژه کشاورزان به علت ازدست‌دادن زمین‌های کشاورزی و یا آلوده‌شدن زمین‌ها به پسماندهای نفتی و شورشدن آب و کمبود صید ماهی و شکار سرخورده می‌شوند. فشارهای روانی و نگرانی و اضطراب، دلسردی سرپرست خانوار و جوانان را به دنبال داشته است؛
به علت کم‌آبی تالاب و بیکاری، جوانان انگیزه خود را برای ماندن در روستا از دست می‌دهند و به زندگی در (حاشیه) شهرها روی می‌آورند؛
اختلافات و مناقشات قضایی و حقوقی (رسمی و غیررسمی) میان مردم بر سر آب و زمین به خاطر کاهش منابع سالم آبی و همچنین جاده‌سازی و کانال‌کشی زمین‌های قابل کشت بیشتر شده است.
ارزش اکولوژیکی و اقتصادی هورالعظیم ازجمله تأمین منابع آب کشاورزی معیشتی، صیادی، شکار، پرورش سنتی دام ازجمله گاومیش و صنایع دستی درمجموع ارزش‌گذاری‌های زیربنایی هور را به وجود آورده است. این واقعیت‌ها نسبت مناسبی با تشکیل سازمان‌های اجتماعی و شکل‌بندی جوامع محلی و روستایی ناحیه داشته است. با توجه به آزمون فرضیات مشخص شد کم‌آبی تالاب هورالعظیم بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی زندگی روستاییان حاشیه تالاب تأثیر داشته است و بیشتر از 83 درصد از پاسخ‌دهندگان در این دو زمینه، این تأثیر منفی را تأیید کردند. بنابر مشاهدات میدانی در زمینه‌هایی ازجمله متروک‌شدن یا شورشدن زمین‌های کشاورزی، کاهش سطح زیرکشت، کاهش کمّی و کیفی محصولات، کاهش جانورانی که برای صید و شکار استفاده می‌شدند مانند ماکیان و ماهیان و همچنین در ابعاد اجتماعی ازجمله سلامت و بهداشت و آسیب‌های اجتماعی فرضیات ملاحظه و تأیید شدند. یافته‌های پژوهش حاضر با نتایج پژوهش پیری و انصاری (2013) در زمینه‌های تأثیر بر مهاجرت به شهر‌های اطراف، کاهش مشاغل کشاورزی، گسترش بیکاری، فقر، و بیماری و افزایش هزینه تولید کشاورزی مشابهت دارد (Piri & Ansari, 2013).
اگر تالاب در اثر سیاست و دیپلماسی دولت‌های مؤثر بر تالاب بین‌المللی هورالعظیم عملکرد خود را بازنیابد، خسارات اجتماعی و اقتصادی زیادی برای ساکنان به وجود خواهد آورد. با توجه به مطالعات نظریه‌ای و میدانی، پیشنهادهای زیر را می‌توان ارائه داد:
رعایت حقابه زیست‌محیطی برای احیای بوم‌سازگان تالاب و افزایش سطح رفاه انسانی کرانه؛
کاهش فعالیت‌های نفتی و اعمال استانداردهای لازم زیست‌محیطی؛
سرمایه‌گذاری در توسعه پایدار انواع گردشگری و درنتیجه توسعه اقتصادی روستاهای کرانه؛
بررسی مشکلات موجود توسط پژوهشگران و پیشنهاد سازوکار و مدل تصمیم‌گیری ویژه هورالعظیم؛
توجه به رویکردهای نهادی در مدیریت دسترسی به منابع طبیعی هور.
تشکر و قدردانی
این مقاله از پایان‌نامه کارشناسی ارشد جواهر شریفی‌نیا در جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور گرفته شده است. مقاله حامی مالی نداشته است. بدین‌وسیله از آقایان حسین صدقی (بنیان‌گذار علم آب‌شناسی ایران) برای راهنمایی در ترجمه اصطلاح، احمد عبیات (دکترای زمین‌شناسی و آگاه به شرایط هورالعظیم) برای در اختیار قراردادن منابع، میثم دعایی (دانشجوی دکترای محیط زیست) برای راهنمایی در تعریف واژه‌ها و همچنین از همه روستاییان پاسخ‌گو و مسئولان مراتب سپاسگزاری را به جا می‌آوریم.
References
Adamus, P. R. (1983). A method for wetland functional assessment: Volume II FHWA assessment method (No. FHWA-IP-82-24 Final Report). Washington, D.C.: United States Department of Transportation.
Awange, J. L., Forootan, E., Kusche, J., Kiema, J. B. K., Omondi, P. A., Heck, B., et al. (2013). Understanding the decline of water storage across the Ramser-Lake Naivasha using satellite-based methods. Advances in Water Resources, 60, 7–23. doi: 10.1016/j.advwatres.2013.07.002
Bassi, N., Kumar, M. D., Sharma, A., & Pardha-Saradhi, P. (2014). Status of wetlands in India: A review of extent, ecosystem benefits, threats and management strategies. Journal of Hydrology: Regional Studies, 2, 1–19. doi: 10.1016/j.ejrh.2014.07.001
Behrouzi Rad, B., Rasekh, A., Eshraghian, N., Mowla, S. A., & Amini, A. (2011). [Monthly changes in water bird population, diversity and density in Howr-al-Azim, wetland (Persian)]. Journal of Environmental Sciences and Technology, 13(3), 71-82.
Biswas, M., Samal, N. R., Roy, P. K., & Mazumdar, A. (2010). Human wetland dependency and socio-economic evaluation of wetland functions through participatory approach in rural India. Water Science and Engineering, 3(4), 467-479.
Dadras, H., & Kardavani, P. (2012). [The importance survey of the villages of Anzali wetland margin of the economic- social and touristic various viewpoint (Persian)]. Quarterly Journal of Human Geography, 4(2), 21-40.
Dickson, J., Carpenter, R., Sherman, P., Score, L. F. (2005). Economic analysis of environmental effects [F. Purasghar Sangachin, & A. R. Saleh, Persian Trans.]. Tehran: Publications of Management and Planning Organization.
Dugan, P. J., (1992). Wetlands management: A critical issue for conservation in Africa. In T. Matiza, & H. N. Chabwela (Eds.), Wetlands Conservation Conference for Southern Africa (1-8). Paper presented at Southern Africa Development Coordination Conference. Gaborone, Botswana, 3-5 June 1991. Gland: International Union for Conservation of Nature.
Environmental Protection Organization of Khuzestan Province. (2011). [A comprehensive management plan for Shadegan Wetland (Persian)]. Ahvaz: Environmental Protection Organization.
Eskandari, G., Safikhani, H., Dehghan, S., & Esmaili, F. (2003). [Getan (Barbus xanthopterus) fecundity and feeding in Karkheh River and Al-Azeem Wetland (Persian)]. Iranian Scientific Fisheries Journal, 12(1), 21-42.
Esmail Sari, A. (1999). [An overview on the pollution of Persian Gulf (Persian)]. Tehran: Ministry of Jihad-e Sazandegi.
Feiz, R. (2015). [Glossary (Persian)] [Internet]. Retrieved from http://eco-literacy.net/glossary/
Ghorbanian, J., & Kardavani P. (2014). [Study of Ahvaz dust textures with of X-ray analysing method and the relationship between storms exacerbated by destruction of Hoorolazim Wetlands (Persian)]. Journal of Wetland Ecobiology, 6(2), 93-102.
Haggett, P. (2009). Geography: A modern synthesis [Sh. Gudarzinejad, Persian trans.]. Tehran: SAMT Publication.
Hassanzadeh Kayani, B., Majluian, H., Goshtasb Migouii, H., & Mansouri, J. (2004). [Proposed criteria for evaluating of the conservation status of wetlands in Iran (Persian)]. Journal of Environmental Studies, 30(33), 74-89.
Jabbar, M. A., Al-Ma'amar, A. F., & Shehab, A. T. (2010). Change detections in marsh areas, south Iraq, using remote sensing and GIS applications. Iraqi Bulletin of Geology and Mining, 6(2), 17-39.
Jamei, M., Hamadi, K., Hosseinzadeh Sadati, S. M., & Alaei Roozbahani, R. (2007). [Investigation of water reserves of Al-Azeem Wetland using remote sensing techniques (Persian)]. Paper presented at the Geomatics 86 Seminar, 21-22 April 2007, Tehran, Iran.
Jogo, W., & Hassan, R. (2010). Balancing the use of wetlands for economic well-being and ecological security: The case of the Limpopo wetland in southern Africa. Ecological Economics, 69(7), 1569–79. doi:10.1016/j.ecolecon.2010.02.021
Kaffashi, S., & Yavari, M. (2006). [Estimation of the damage on Shadegan Wetland caused by water pollution (Persian)]. Paper presented at the 3rd Iranian Congress on Environment Crieses and their Rehabilitation Methodology (Persian)]. 27 December 2006, Ahvaz, Iran.
Karimi Avargani, F. (2008). [Economic valuation of wetlands: A perfect tool for management of wetlands (Persian)]. Bushehr: Research Department of Bushehr Islamic Azad University.
Kummu, M., Ward, P. J., de Moel, H., & Varis, O. (2010). Is physical water scarcity a new phenomenon? Global assessment of water shortage over the last two millennia. Environmental Research Letters, 5(3), 034006. doi: 10.1088/1748-9326/5/3/034006
Lee, J. (2014). The governance of wetland ecosystems and the promotion of transboundary water cooperation – opportunities presented by the Ramsar Convention. Water International, 40(1), 33–47. doi: 10.1080/02508060.2014.989681
Mahasti, P., Bahmanpour, H., Mafi, A., Heidari, F., Darbiki, M., & Mohammadizade Moghadam, A. (2010). [Model for the economic assessment of ecosystems in the country (wetlands and coastal areas) (Persian)]. Tehran: Environmental Protection Organization.
Millennium Ecosystem Assessment (2005). Ecosystems and human well-being: Wetlands and water synthesis. Washington, DC: World Resources Institute.
Moghadam Moosavi, S. A. (12 March 2017). [The strange story of the people "Hoor": Living on the margin of the wetlands (Persian)]. ISNA. Retrieved from http://www.isna.ir/news/95122214145/
Mokhtari, S., Soltanifard, H., & Yavari, A. R. (2010). [Self-organization in Al-Azeem-Hur al-Howeizeh Wetland with an emphasis on landscape ecology (Persian)]. Physical Geography Research, 41(70), 93-105.
Mombo, F., Lusambo, L., Speelman, S., Buysse, J., Munishi, P., & van Huylenbroeck, G. (2014). Scope for introducing payments for ecosystem services as a strategy to reduce deforestation in the Kilombero wetlands catchment area. Forest Policy and Economics, 38, 81–89. doi: 10.1016/j.forpol.2013.04.004
Monetazerhojat, A. H., Mansouri B., & Ghorbannezhad, M. (2008). [Economic valuation of the Shadegan wetland (Persian)]. Quantitative Economics, 12(1), 55-77. doi: 10.22055/JQE.2015.11879
Montazer Hojjat, A. H., Mansouri, B., & Ghorbannejad, M. (2015). [Economic valuation of the use values of Shadegan wetland (Persian)]. Quarterly Journal of Quantitative Economics, 11(1), 41-73.
Mowlaei Hashjin, N., & Dadras, H. (2007). [Game reserve and game wardenship, the geographical phenomenon of man’s environmental co-existence in Anzali Wetland (Case study: Jirsar Bagherkhales Game Reserve) (Persian)]. Journal of the Studies of Human Settlements Planning, 2(5), 109-136.
Nouri, S. H., & Norouzi Avargani, A. (2016). [Fundamental of environmental planning for sustainable rural development (Persian)]. Isfahan: Isfahan University Press.
Papahn, F., Rezaei, M., Eskandari, G., & Rasekhi, A. A. (2013). [Investigation of fish population in Al-Azeem Wetland (Persian)]. Journal of Wetland Ecobiology, 5(2), 33-40.
Piri, H., & Ansari, H. (2013). [Study of drought in Sistan plain and its impact on Hamoun international wetland (Persian)]. Journal of Wetland Ecobiology, 5(15), 63-74.
Postel, S. L. (2000). Entering an era of water scarcity: The challenges ahead. Ecological Applications, 10(4), 941–948.
Ramsar Convention Secretariat (2016b). The fourth Ramsar strategic plan 2016–2024. Gland: Ramsar Convention Secretariat.
Ramsar Convention Secretariat. (2016a). An introduction to the Ramsar convention on wetlands. Gland: Ramsar Convention Secretariat.
Sakane, N., van Wijk, M. T., Langensiepen, M., & Becker, M. (2014). A quantitative model for understanding and exploring land use decisions by smallholder agrowetland households in rural areas of East Africa. Agriculture, Ecosystems & Environment, 197, 159–73. doi: 10.1016/j.agee.2014.07.011
Shakuie, H. (2003). [New trends in philosophy of geography (Persian)]. Tehran: Gitashenasi Publication.
Sima, S., & Tajrishi, M. (2006). Estimation of environmental water requirements of Shadegan Wetland. Paper presented at the 7th International Congress of Civil Engineering. 8-10 May 2006, Tehran, Iran.
Song, K., Wang, Z., Li, L., Tedesco, L., Li, F., Jin, C., et al. (2012). Wetlands shrinkage, fragmentation and their links to agriculture in the Muleng–Xingkai Plain, China. Journal of Environmental Management, 111, 120–132. doi: 10.1016/j.jenvman.2012.06.038
Statistical Center of Iran, (2006) [Population and housing census (Persian)]. Tehran: Statistical Center of Iran.
Statistical Center of Iran, (2011) [Population and housing census (Persian)]. Tehran: Statistical Center of Iran.
Sun, Z., Wei, B., Su, W., Shen, W., Wang, C., You, D., et al. (2011). Evapotranspiration estimation based on the SEBAL model in the Nansi Lake wetland of China. Mathematical and Computer Modelling, 54(3-4), 1086–92. doi: 10.1016/j.mcm.2010.11.039
Tsirogiannis, I. L., Karras, G., Tsolis, D., & Barelos, D. (2015). Irrigation and drainage scheme of the plain of arta – effects on the rural landscape and the wetlands of amvrakikos’ natura area. Agriculture and Agricultural Science Procedia, 4, 20–8. doi: 10.1016/j.aaspro.2015.03.004
Watkins, K. (2006). Human development report 2006-beyond scarcity: Power, poverty and the global water crisis. New York: United Nations Development Programme.
