1دانشیار گروه برنامه‌ریزی اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
2دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی توسعه اجتماعی- روستایی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران
چکیده
در سال‌های اخیر در بسیاری از کشورها اعم از توسعه‌یافته و درحال‌توسعه افزایش قابل توجهی در تعداد زنان سرپرست خانوار پدید آمده است، به طوری‌که در چند دهه اخیر، بیشتر از یک‌سوم خانوارها بنا به دلایلی مانند طلاق، تجرد قطعی و مهاجرت توسط زنان سرپرستی می‌شوند. روش مورداستفاده در این پژوهش، مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای و فراتحلیل است. جامعه آماری این مطالعه 59 مقاله و پایان‌نامه مرتبط با موضوع زنان سرپرست خانوار است. نتایج مطالعات در چهار بعد وضعیت اقتصادی، آموزش و مهارت، شبکه‌ها و مناسبات اجتماعی، سلامت و بهداشت روانی نشان می‌دهد که اولین و مهمترین دغدغه زنان سرپرست خانوار مشکلات اقتصادی و مسئله اشتغال است. از دیگر مشکلات مهم این زنان می‌توان به انواع مشکلات جسمانی و روانی، بی‌سوادی و کم‌سوادی و عدم آموزش، اشتغال در مشاغل حاشیه‌ای و غیررسمی و بی‌ثبات و کم‌درآمد، عدم امنیت در تعاملات اجتماعی، تجربه خشونت در روابط، طرد از سوی شبکه‌های روابط اجتماعی، عدم جامعه‌پذیری اقتصادی، عدم خودباوری، عدم مهارت‌های اجتماعی و شغلی، عدم دسترسی به منابع اشاره نمود و این در حالی است که این زنان از حمایت‌های قانونی اندکی برخوردار هستند. زنان سرپرست خانوار مجبور به ایفای نقش‌های چندگانه‌ای در جامعه هستند که اغلب در تعارض با یکدیگر قرار دارند و این مسئله آنان را با مشکلات جسمانی، روانی، اقتصادی، ارتباطی و ... مواجه می‌سازد. لذا با شناخت مسائل زنان سرپرست خانوار سیاستگذاری در راستای تدوین برنامه‌های مداخله‌ای جهت بهبود وضعیت آنان توسط نهادهای حمایتی ضروری به نظر می‌رسد.
A meta-analysis of female-headed household studies in Iran
نویسندگان [English]
Malihe Shiyani1؛ Hanan Zare2
1.
2.
چکیده [English]
In recent years, there has been a significant increase in the number of female-headed households in many developed and developing countries, In recent decades, more than one-third of households are made up of women due to divorce, definitive lonely and immigration.The method used in this study is documentary and library research and meta-analysis and including 59 articles and theses related to the topic of female-headed household.The results on the four dimensions of economic status, education and skills, social networks and relationships, mental health have show that the first and most important concerns of female-headed household are economic and employment problems. Other important problems for these women include all kinds of physical and mental problems, illiteracy, illiteracy, lack of education, low-income or informal employment opportunities, unstable and low income, lack of security in social interactions, Relationship violence experience, social exclusion, lack of economic socialization, lack of self-confidence, lack of social and occupational skills, lack of access to resources and while these women have little legal protection.Female-headed household have to play multiple roles in society that often they are in conflict with each other, and this causes them to have physical, psychological, and economic, communication and ... problems. Therefore, considering the issues facing them, it is necessary to supportive institutions and policymakers intervene to develop protective programs to improve the economic, physical and psychological well-being of these women.
کلیدواژه‌ها [English]
Women, Head of Household, Family, Meta-Analysis, Society of Iran
مراجع
آجورلو، سمیه و همکاران (1391) بررسی مقایسه‌ای توجه به مراقبت‌های بهداشتی و پزشکی در میان زنان سرپرست خانوار و سایر زنان، فصلنامه اخلاق زیستی، سال دوم، شماره پنجم.
احمدنیا، شیرین (1383) اثرات اشتغال بر سلامت زنان، فصلنامه رفاه اجتماعی دوره (3)، شماره (1).
احمدنیا، شیرین، قالیباف کامل، آتنا (1396) زنان سرپرست خانوار در تهران: مطالعه کیفی تجربیات، چالش‌ها و ظرفیتهای آنها، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال 17، شماره 65، صص 103-137.
ادریسی، افسانه، حاتم وند زیبا (1391) بررسی مکانیزم تأثیرگذاری اشتغال بر کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار، پژوهش نامه علوم اجتماعی، سال ششم، شماره سوم.
اعظم آزاده، منصوره؛ تافته، مریم (1394) روایت زنان سرپرست خانوار از موانع شادمانی (مطالعه موردی زنان سرپرست خانوار تهران)، مطالعات زن و خانواده، دوره 3، شماره 2.
اعظم‌آزاده، منصوره؛ تافته، مریم (1394) منابع مطرودساز، طرد اجتماعی و احساس شادمانی زنان سرپرست خانوار، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 13، شماره 3، صص 335-356.
افراسیابی، حسین؛ جهانگیری، ساناز (1395) آسیب‌شناسی تعاملات اجتماعی زنان سرپرست خانوار (مطالعه کیفی شهرستان شاهین شهر)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 14، شماره 4، صص 431-450.
افشانی، سید علیرضا؛ فاتحی، الهام (1395) توانمندی زنان سرپرست خانوار و عوامل اجتماعی-فرهنگی مرتبط با آن، مطالعه زنان زیر پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) شهر تبریز، فصلنامه علمی زن و جامعه، سال 7، شماره 3، صص 19-38.
بختیاری، آمنه؛ محبی، سیده فاطمه (1385)، «حکومت و زنان سرپرست خانوار»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 34.
براری، مرضیه و همکاران (1391) بررسی تأثیر عضویت در سازمانهای مردم نهاد بر پایگاه اجتماعی-اقتصادی زنان سرپرست خانوار، فصلنامه علمی-پژوهشی جامعه شناسی زنان، سال سوم، شماره 1، صص 157-180.
بلالی میبدی، فاطمه و همکاران (1389) شیوع افسردگی در زنان سرپرست خانوار تحت پوشش کمیته امداد کرمان، فصلنامه دنا، سال 5 شماره 1 و 2 پیاپی 17 و 18.
بلداجی ام‌لیلا و همکاران (1389) کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور و زنان شاغل خدماتی، فصلنامة علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال یازدهم، شماره 4.
توفیقیان‌فر، حسین و همکاران (1395) بررسی رابطه بین طرح‌های خودکفایی کمیته امداد امام خمینی (ره) و توانمندسازی زنان سرپرست خانوار (مطالعه موردی: استان کهگیلویه و بویراحمد)، فصلنامه علمی پژوهشی زن و جامعه، سال هفتم، شماره 2.
حسینی، سید احمد (1388) بررسی سلامت روان زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی شهر تهران، فصلنامه پژوهش اجتماعی، سال دوم، شماره سوم.
حسینی، سید احمد؛ فروزان، ستاره (1388)، «بررسی سلامت روان زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی شهر تهران»، مجله پژوهش اجتماعی، تهران.
حیدری، آرمان؛ میرزایی، عزت الله (1393) بررسی وضعیت سلامت زنانِ سرپرست خانوارِ شهری و روستایی شهرستان جهرم و عوامل اجتماعی- اقتصادی مرتبط با آن، فصلنامه فرهنگی-تربیتی زنان و خانواده، سال نهم، شماره 27.
خاکباززاده، محمدحسن (1385) تحلیل ثانویه عوامل اجتماعی مؤثر بر فقر زنان سرپرست خانوار در سال 1385، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور.
خانی، سعید؛ خضری، فرشید؛ یاری، کتایون (1396) مطالعه آسیب‌پذیری اجتماعی زنان سرپرست خانوار و زنان دارای سرپرست در منطقه سلطان‌آباد شهر تهران، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 15، شماره 4، صص 597-620.
درانی انارستانی، منا (1391) فهم فرایند تخصیص منابع درون خانوار و مناسبات آن با ناامنی غذایی: مطالعه موردی خانوارهای تک سرپرست تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی در شهر تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه بوعلی سینا.
دورودیان، معصومه (1388) بررسی کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار عضو گروه همیار و زنان سرپرست غیر عضو سازمان بهزیستی استان تهران پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
دیباجی فروشانی، شکوه (1396) مطالعه سیاستگذاری اجتماعی در مورد زنان سرپرست خانوار: مقایسه سیاست و برنامه‌ها با وضعیت موجود زنان، پایان نامه دکتری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
ربیعی، مرجان (1390)، بررسی تعدد نقش و سلامت روان زنان سرپرست خانوار با تمرکز بر روی زنان دستفروش مترو، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکد ه علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
رستگارخالد، امیر؛ عظیمی، هاجر (1393) بررسی تعارض شغلی/خانوادگی زنان سرپرست خانوار، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 12، شماره 3، صص 425-448.
رضاپور، یاسر و همکاران (1395) بررسی اثربخشی مداخله مبتنی بر آموزش مهارت‌های زندگی بر کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار، فصلنامه علمی پژوهشی زن و خانواده، سال هفتم، شماره یکم.
رفعت‌جاه، مریم؛ ربیعی، مرجان (1395) مطالعه تجربه ایفای هم‌زمان نقش شغلی-خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دستفروش مترو، رفاه اجتماعی دوره (16)، شماره (62)، صص 143-186.
ریماز، شهناز و همکاران (1393) بررسی کیفیت زندگی و عوامل مؤثر بر آن در زنان سرپرست خانوار تحت پوشش شهرداری منطقه 9 شهر تهران، مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران، دوره 10، شماره 2: صص 48-55.
ریماز، شهناز و همکاران (1394) بررسی مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی در زنان سرپرست خانوار با استفاده از تحلیل مسیر، مجله علوم پزشکی رازی، دوره 22، شماره 134، صص 76-83.
زاهد، سید سعید؛ خیری خامنه، بهناز (1390) بررسی نگرش زنان سرپرست خانوار تحت پوشش کمیتة امداد امام خمینی (ره) شهر شیراز به ازدواج موقت، پژوهش نامه زنا، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال دوم، شمارة دوم، صص 43-66.
زینل‌زاده، ندا (1387) عوامل مؤثر بر میزان فقر اقتصادی زنان سرپرست خانوار عضو کمیته امداد امام خمینی (ره) در شهر تهران، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
سجاسی، مجید (1391) بررسی تأثیر کارآفرینی اجتماعی بر کیفیت زندگی مطالعه موردی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش موسسه مهرآفرین پناه عصر، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
سعدی، حشمت‌الله (1392) نقش کسب و کارهای کوچک در تأمین نیازهای اساسی زنان سرپرست خانوار روستایی در استان همدان، نشریة تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی، دوره 44، شماره 2، صص 271-280.
شادی‌طلب، ژاله و علیرضا گرایی‌نژاد (1383)، «فقر زنان سرپرست خانوار»، فصلنامه پژوهش زنان دوره 2، شماره 1، بهار، صص 47-70.
شادی طلب، ژاله؛ وهابی معصومه؛ ورمزیار، حسن (1384)، «فقر درآمدی فقط یک جنبه از فقر زنان سرپرست خانوار»، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال چهارم، شماره 17.
شریفی، محمد امین و همکاران (1389) تعیین عوامل مؤثر بر خودکفایی زنان سرپرست خانوار (مطالعه موردی استان کردستان)، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال 8، شماره 4، صص 121-141.
شهبازی، نسرین (1394) ارتباط وضعیت اقتصادی-اجتماعی با سلامت عمومی در زنان سرپرست خانوار، مجله علمی پژوهشی علوم پزشکی ایلام، دوره 23، شماره 1، صص 56-62.
شهریاری، عزت و همکاران (1392) بررسی نیازهای آموزشی زنان سرپرست خانوار شاغل فرهنگی آموزش و پرورش، فصلنامه علمی پژوهشی زن و جامعه، سال چهارم، شماره 3.
شیرزاد، کبری (1389) بررسی عوامل موثر بر میزان توانمندی زنان سرپرست خانوار شهرستان ورامین، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
صادقی فسایی، سهیلا؛ خادمی، عاطفه (1395) فراتحلیل 4 دهه پژوهش در حوزه مشارکت زنان، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان (مطالعات زنان سابق) دوره چهاردهم، شماره 2 (پیاپی 47).
صفاییان، مریم السادات (1387) بررسی مقایسه‌ای وضعیت اقتصادی، اجتماعی و روانی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بهزیستی منطقه غرب استان تهران با زنان غیرسرپرست همان منطقه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
طالب، مهدی؛ نجفی اصل، زهره (1386) پیامد اعتبارات خرد روستایی بر توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار: نگاهی به نتایج طرح حضرت زینب کبری (س) در روستای بوئین زهرا، فصلنامه توسعه و روستا، سال 10، شماره 3، صص 1-26.
غلام نیارمی، آتنا؛ انصاری، ابراهیم (1394) بررسی جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر امنیت اجتماعی زنان سرپرست خانوار (مورد مطالعه زنان سرپرست خانوار شهر تهران)، فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، سال 7، شماره 26، صص 25-60.
فاتحی، الهام (1392) بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر میزان توانمندی زنان سرپرست خانوار شهر تبریز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد.
فروزان، ستاره؛ بیگلریان، اکبر (1382)،«زنان سرپرست خانوار، فرصت‌ها و چالش‌ها»، فصلنامه پژوهش زنان دوره اول، شماره 5.
فیروزآبادی، سید احمد؛ صادقی، علیرضا (1389) مطالعه ابعاد طرد اجتماعی زنان روستاییِ سرپرست خانواردر رابطه با وضعیت اشتغال و اقامت، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 8، شماره 2، صص 93-114.
قاسمی، رضا (1391)بررسی مقایسه‌ای کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش کمیته امداد و زنان سرپرست خانوار عضو گروه همیار بهزیستی نهاوند، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
کاظمی پور، شهلا (1391)، «وضعیت آموزش، مطالعات جمعیتی و منابع آماری ایران»، کتاب ماه علوم اجتماعی، دی ماه 1391، شماره 58.
کاظمی، موسی (1386) نگاهی به راهکارهای توانمندسازی زنان سرپرست خانوار با تأکید بر نقش تعاونی‌ها، مجله تعاون، شماره 191-192.
کرمانی، مهدی و همکاران (1391) عوامل مؤثر بر توانمندی زنان سرپرست خانوار (مورد مطالعه زنان شاغل در مراکز کوثر شهرداری تهران در سال 1391)، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره چهاردهم، شماره 3، صص 116-148.
کریمی، نرگس (1384) بررسی تأثیر حمایت سازمانهای غیر دولنی بر وضعیت اجتماعی-معیشتی زنان سرپرست خانوار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
کیمیایی، سید علی (1390) شیوه‌های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال یازدهم، شماره 40، صص 63-92.
گروسی، سعیده؛ شبستری، شیما (1390) بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و سلامت روان در بین زنان سرپرست خانوار در شهر کرمان، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره پنجم، شماره 1، صص 99-123.
محبی، فاطمه، بختیاری، آمنه (1385) حکومت و زنان سرپرست خانوار، نشریه شورای فرهنگی اجتماعی دوره، شماره 34 صص 67-110.
محمدپور، احمد و همکاران (1391) ارزیابی کیفی عملکرد سازمانهای بهزیستی و کمیته امداد در کاهش فقر زنان سرپرست خانوار شهر ساری، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال دوازدهم، شماره 46، صص 319-352.
محمدی، محمد علی (1389) فراتحلیل پژوهش‌های انجام شده در حوزه فقر، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
مرکز آمار ایران 1398.
معیدفر، سعید؛ نفیسه، حمیدی (1386)، «زنان سرپرست خانوار: نگفته‌ها و آسیب‌های اجتماعی»، فصلنامه علوم اجتماعی، زمستان 1386، شماره 5.
ملکی، امیر و همکاران (1394) بررسی فردی‌شدن خانواده در ایران با تأکید بر روند تغییرات ساختاری و کارکردی خانواده ایرانی از سال 1335 تا سال 1393. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان سابق)، 69(18) صص: 41-96.
مؤمنی‌زاده، ندا (1393) تحلیل مقایسه‌ای در خصوص زنان سرپرست خانوار، مجله اقتصادی، شماره‌های 3 و 4، خرداد و تیر، صفحات 95-120.
میرزایی، زهرا (1392) اثربخشی آموزش مهارت‌های زندگی (با تاکید بر آموزش مهارت حل مسأله) بر ارتقاء کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
میرزایی، عزت (1388) بررسی رابطه خدمات ارائه‌شده از سوی کمیته امداد امام خمینی (ره) وکیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مطالعات زنان، دانشگاه شیراز.
میرشکاری، مهین (1390) بررسی کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی شهرستان بوشهر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
نازکتبار، حسین، ویسی، رضا (1387) وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زنان سرپرست خانوار استان مازندران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 37.
نازکتبار، حسین؛ ویسی، رضا (1382)، «وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زنان سرپرست خانوار استان مازندران»، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هفتم، شماره 22.
ناصری، سمیه (1391) مطالعه عوامل مؤثر بر ارتقاء توانمندسازی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره)؛ مطالعه موردی: کمیته امداد شهرستان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
ناعمی، علی‌محمد (1394) آموزش تاب‌آوری بر سلامت روان، خوش‌بینی و رضایت از زندگی زنان سرپرست خانوار، پژوهش نامه روانشناسی مثبت، سال 1، شماره 3، صص 33-44.
نصیری ماهینی، زینب (1388) بررسی تأثیر میزان سرمایه اجتماعی بر میزان رضایت از زندگی زنان سرپرست خانوار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
اله‌یاری، طلعت؛ اسدی، سیما (1393) اثربخشی خدمات ارائه‌شده توسط سازمان بهزیستی بر میزان توانمندی زنان سرپرست خانوار، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 68، صص 79-117.
وحید یگانه، فریبا (1392) بررسی وضعیت طرد اجتماعی زنان سرپرست خانوار؛ مطالعه موردی زنان سرپرست خانوار در لیست انتظار سازمان بهزیستی شهرستان تهران و ری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
ویسانی، یوسف و همکاران (1393) ارتباط کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار با وضعیت اقتصادی- اجتماعی آنان، مجله علمی پژوهشی مددکاری اجتماعی، دوره 3، شماره 1، صص 27-33.
یحیی‌زاده، حسین؛ رمضانی، محمود (1392) سلامت اجتماعی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن (مطالعه موردی زنان سرپرست خانوار شهر قروه)، فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 16، صص 68-102.
Dornbusch, Sanford M., J. Merrill Carlsmith, Steven J. Bushwall, Philip L. Ritter, Herbert Leiderman, Albert H. Hastorf, and Ruth T. Gross (1985) Single Parents, Extended Households, and the Control of Adolescents, Child Developmen, no (56), pp: 326-341.
El-Lawindi, Mona I., Hend Aly Sabry, Eman Hany Elsebaie (2018) Household Headship and Women’s Health: An Exploratory Study from Egypt, The Egyptian Journal of Community Medicine Vol. 37 No. 2.
Bashir Dar, Tariq (2018) Sicio-economic position of the female headed household of jammmu and keshmir with special reference to district, International Journal for Technological Research in Engineering Volume 5, Issue 11.
Nwosu, Chijioke O, and Catherine Ndinda (2018) Female household headship and poverty in South Africa: an employment-based analysis, ERSA working paper (761).
Mwangi, calolona (2017) an assessment of impact of poverty on female headed household in kangemi, kenya, master thesis in n Gender and Development Studies of the University of Nairobi.
DeGraff, Deborah S., and Richard E. Bilsborrow (1993) Female-headed households and family welfare in rural Ecuador, J Popul Econ (6) pp: 317-336.
Chant, Sylvia (1997) Women-Headed Households, Diversity and Dynamics in the Developing World, Consultant Editor: Jo Campling, MACMILLAN PRESS LTD, London, England.
