ارزیابی ویژگی‌های رشدی، عملکرد و اجزای عملکرد گندم و جو در شرایط تنش‌‌های آبی و نیتروژن

ردائی الاملی, زهرا; جهانسوز, محمدرضا; حسینی, سید محمد باقر; صوفی زاده, سعید

doi:10.22059/ijfcs.2019.264529.654518

فهرست نشریات

فهرست نشریات دارای اعتبار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

فهرست مجلات علمی- پژوهشی دانشگاه تهران

نحوه ارسال مقاله برای مجله- ثبت نام در سامانه- فراموش کردن رمز عبور

تعداد نشریات	158
تعداد شماره‌ها	6,230
تعداد مقالات	67,765
تعداد مشاهده مقاله	115,206,876
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	89,955,246

ارزیابی ویژگی‌های رشدی، عملکرد و اجزای عملکرد گندم و جو در شرایط تنش‌‌های آبی و نیتروژن

علوم گیاهان زراعی ایران

مقاله 7، دوره 51، شماره 2، تیر 1399، صفحه 87-104 اصل مقاله (1.24 M)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/ijfcs.2019.264529.654518

نویسندگان

زهرا ردائی الاملی¹؛ محمدرضا جهانسوز^* ²؛ سید محمد باقر حسینی³؛ سعید صوفی زاده⁴

¹دانشجوی دکتری گروه زراعت و اصلاح نباتات پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران

²دانشیار گروه زراعت و اصلاح نباتات پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران

³دانشیار گروه زراعت و اصلاح نباتات پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران

⁴استادیار دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

تنش آبی و نیتروژن، از مهم‌ترین عوامل کاهشدهنده عملکرد گندم محسوب میشوند. به‌منظور بررسی تاثیر تنش آبی و نیتروژن بر برخی صفات مورفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد دانه گندم (Triticum aestivum L.) و جو (Hordeum vulgare L.) و تعیین صفات موثر بر عملکرد، پژوهشی به صورت طرح کرتهای خردشده – فاکتوریل و در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در سال ۹۶-۱۳۹۵، در مزرعة تحقیقاتی دانشکدة کشاورزی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران واقع در کرج اجرا شد. عامل اصلی، تنش آبی در دو سطحِ عدم تنش و ۴۰ درصد نیاز آبی و عامل فرعی، ترکیب فاکتوریل کود نیتروژنی در دو سطح (200 و صفر کیلوگرم اوره در هکتار) و رقمهای گندم (سیوند و پیشتاز) و جو (فجر ۳۰) بودند. تنش آبی و نیتروژن، باعث کاهش کلیه صفات از جمله کاهش ۵۰ درصدی در عملکرد دانه شدند. در شرایط تنش آبی، بیشترین همبستگی بین عملکرد دانه با صفات عملکرد بیولوژیک، طول پدانکل، تعداد دانه در سنبله، وزن خشک سنبله و ارتفاع بوته و بالاتر از ۷۵ درصد بهدست آمد. تجزیه رگرسیون گامبهگام نشان داد که در شرایط آبیاری، پنج متغیر و در شرایط تنش، سه متغیر به صورت معنیداری تغییرات عملکرد را توجیه میکنند. تجزیه به عاملها مشخص کرد که عاملها در شرایط عادی، 4/98 درصد و در شرایط تنش، 5/99درصد از تغییرات کل واریانس را توجیه کرد. نتایج نشان داد که عملکرد بیولوژیک، بیشترین نقش را در افزایش عملکرد دانه در دو شرایط تنش و عدمتنش داشته است؛ از این رو میتواند بهعنوان نشانگری برای عملکرد در دو شرایط استفاده شود.

کلیدواژه‌ها

تجزیه بهعاملها؛ تنش؛ رقم؛ رگرسیون گامبهگام؛ نیاز آبی

عنوان مقاله [English]

Evaluation the growth characteristics, yield and yield components of wheat and barley under water and nitrogen stress conditions

نویسندگان [English]

Zahra Radaei Alamoli¹؛ Mohammad Reza Jahansooz²؛ Seyyed Mohammad Bagher Hosseini³؛ Saeid Soufizadeh⁴

¹Department of Agronomy and Plant Breeding, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran.

²Department of Agronomy and Plant Breeding, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran.

³Department of Agronomy and Plant Breeding, University College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran.

⁴Department of Agroecology, Environmental Sciences Research Institute, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

Water and nitrogen stress are among the most important factors that reduce wheat yield. To study the effect of water and nitrogen stress on some morphological traits, grain yield and yield components of wheat (Triticum aestivum L.) and barley (Hordeum vulgare L.) and determination the effective traits on yield, a split-plot factorial field experiment was carried out at Research Field of the School of Agricultural and Natural Resources University of Tehran, Karaj, in 2016-2017, in a randomized complete blocks design with 3 replications.The main factor was water stress at two levels, (No water stress and 40% of water requirement) and the sub factors included the combination of nitrogen fertilizer at two levels (0 and 200 kgha-1 of N) and wheat (Sivand and Pishtaz) and barley (Fajr 30) cultivars. Water and nitrogen stress reduced all traits such as 50 percent reduction in grain yield. In terms of water stress, the highest correlation was observed between grain yield and biological yield, peduncle length, number of grain per spike, spike dry weight and plant (more than 75%). Stepwise regression showed 5 and 3 varialbles significantly explain the variation of yield under normal irrigation stress conditions, respectively. Results of factor analysis revealed that factors justified 98.4% and 99.5% of total variance variation under normal and stress conditions, respectively .According to the results, biological yield was the most effective variable on grain yield under water and non-stress conditions; therefore, it could be used as a marker for yield.

کلیدواژه‌ها [English]

Analysis of factors, cultivar, stepwise regression, stress, water requirement

اصل مقاله

مقدمه

تغییرات اقلیمی بر بخشهای گوناگون توسعه اقتصادی از جمله منابع آب، کشاورزی و امنیت غذایی اثرگذار است و بزرگترین تاثیر آن بر بخش کشاورزی میباشد (Meadows, 2006). با توجه به افزایش سرانه مصرف آب در کشور، محدودیت منابع آبی، افزایش جمعیت، نیاز روزافزون کشور به امنیت غذایی و پائین بودن راندمان آبیاری در مزارع، بازنگری روشهای آبیاری، امری اجتنابناپذیر است و در این راستا، هر گونه تلاش در بخش کشاورزی بهعنوان بزرگترین مصرف کننده آب قابل توجه است. از این رو، مطالعه واکنش گیاه نسبت به شرایط تنش آبی و تعیین پارامترهای مرتبط برای تدوین یک برنامة آبیاری کارا جهت دستیابی به یک مدیریت اثربخش در سطح مزرعه، امری ضروری است (Sheidaeian et al., 2015).

گندماز مهم‌ترین محصولات غذایی مورد کشت کار در جهان، یکی از قدیمیترین و گستردهترین محصولات کشاورزیدر ایران و یکی از مهم‌ترین غلات زمستانه در ایران است (Deihimfard et al., 2007). خشکی،هموارهبهعنوانمهم‌ترینعاملمحدودکنندهعملکرددانهگندمشناختهمیشود که میتواند در هر زمانی رخ دهد اما حساسیت گندم به محدودیت آب، اغلب در طی دوره گرده افشانی تا مرحله خمیری نرم میباشدZhang et al., 2012)). واکنشگندمبهتنش آبی،سازوکارپیچیده ایداردکهشامل تغییراتمولکولیوگسترشآنبهکلفعالیتهای متابولیسمیواثرگذاریآنبرمورفولوژیوفنولوژیگیاهمیباشد
(Emam et al., 2007). Gupta et al. (2001)، ضمن مطالعهویژگیهای فیزیولوژیکی و عملکرد دو ژنوتیپ گندم در شرایط تنش در مراحل غلافدهی و گردهافشانی گزارش کردند که تعداد دانه، عملکرد دانه و بیولوژیک و شاخص برداشت، ازجمله صفاتی هستند که تحت شرایط تنش آبی در مرحله گردهافشانی، بیشتر کاهش پیدا میکنند. تنش آبی پس ازگردهافشانی و در اواخر فصل رشد، سبب کاهش چشمگیرعملکرد میشود؛ بنابراین، مطالعه و بررسی جنبههای گوناگون مرتبط با خشکی در گندم که یکی از راهکارهای مقابله با عوارض این تنش است، بیش از پیش احساس میشود (Amiri et al., 2013). پژوهشگرانکاهشعملکرددانه گندمرادرشرایطتنش آبیگزارش کردهاند
(Emam et al., 2007)ومعتقدندکهحساسترینمرحلهنمو گندمبهتنشآبی،مرحلهزایشیمیباشد (Mostafa et al., 1996).

نیتروژنیکیازمهم‌ترینعناصرغذاییجهت دستیابیبهعملکرد وکیفیتمطلوبدرتولیدگیاهان زراعیاستونقشمهمیدرافزایشعملکرددارد، به شکلی کهاغلبکمبودآن،بیشازسایرعناصرغذایی مشاهدهمیشود. رشدوعملکردغلاتنیزبهشدت تحتتأثیرنیتروژناستو کاربردصحیحومتناسب آن،باعثافزایشعملکردمیشود.کاربردنیتروژنبهمقدارکافی، سببرشدبیشترریشههامی‌شودومنجربهافزایشتوان جذبآبازاعماقبیشترخاکدرشرایطتنش خشکیمیگردد (Condon et al., 2004). نتایجپژوهشهانشاندادهاستکهمدیریت نامناسبآبیاریونیتروژن،اصلیترینعاملکاهش دهندهعملکرددانهدرگندممحسوبمیشود.در شرایطکمبودآبدرخاککهجذبعناصرغذاییو بهویژهنیتروژنراتحتتاثیرقرارمیدهد،لزوم برقراریتناسبمیاننیتروژنمصرفیوفراهمیرطوبت درخاکضروریاست
(Fallahi et al., 2008).

تحمل به خشکی، صفتی کمی است و روش اندازهگیری مستقیمی برای آن وجود ندارد. این امر باعث مشکل شدن شناسایی ژنوتیپهای مقاوم به تنش آبی میشود. با این حال، ارزیابی عملکرد دانه در شرایط تنش و بدون تنش آبی، نقطه شروع خوبی برای انتخاب ژنوتیپها در شرایط خشکی می باشد ( Tahmasbi et al., 2007)). از طرف دیگر، برخی از پژوهشگران به جای عملکرد دانه، استفاده از صفات مورفوفیزیولوژیکی را به عنوان شاخص گزینش در جهت بهبود مقاومت به خشکی پیشنهاد کردهاند و عنوان نموده‌اند که اگر صفاتی یافت شوند که با تنش آبی مرتبط باشند، گزینش برای یافتن ژنوتیپهای مقاوم تسریع خواهد شد
(Khayatnezhad et al., 2010). از آن‌جاکه روشهای آماری چند متغیره بهصورت همزمان چندین صفت یا متغیر را مد نظر قرار میدهند، در تجزیه و تحلیل تنوع ژنتیکی بر پایه دادههای مورفولوژیک، بیوشیمیایی و مولکولی کاربرد وسیع دارند (Tahmasbi et al., 2007). در مطالعهای با استفاده از تجزیه همبستگی، رگرسیون به روش بک‌وارد و تجزیه مسیر برای عملکرد دانه گزارش شد که تعداد دانه در سنبله، طول سنبله و وزن هزار دانه در جهت افزایش عملکرد دانه گندم تحت شرایط تنش آبی عمل میکنند
(Nofouzi et al., 2008). در این آزمایش، نتایج تجزیه مسیر نشان داد که عملکرد کاه و ارتفاع بوته، دارای اثر مستقیم مثبتی بر عملکرد دانه در شرایط تنش آبی میباشند. Khan et al. (2010) در تجزیه علیت عملکرد دانه گندم گزارش کردند که در شرایط عادی، صفات تعداد سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله و تعداد دانه و در شرایط تنش آبی، صفات تعداد سنبله، تعداد سنبلچه، طول سنبله و تعداد دانه، بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر عملکرد دانه دارند. بنابراین هدف از این بررسی ،تاثیر تنش آبی و نیتروژن بر مرفوفیزیولوژی، عملکرد، اجزای عملکرد دو رقم غالب گندم و یک رقم جو با رعایت مدیریت آبیاری و شناسایی صفاتی که بیشترین اثر مثبت را بر عملکرد دانه در شرایط عدم تنش و تنش آبی دارند، میباشد.

مواد و روشها

اینپژوهشدرسالزراعی ۹6 - 13۹۵درمزرعهتحقیقاتیدانشکده کشاورزی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران واقعدرکرج، با عرضجغرافیایی۳۵درجهو۵۶دقیقهشمالیوطول جغرافیایی۵۰درجهو۵۸دقیقهشرقیوارتفاع۱۱۶۰مترازسطحدریااجراشد که طبق آمار بلند مدت ایستگاه هواشناسی کرج، دارای بارندگی سالانه 2/251 میلی متر، میانگین سالانه دمای هوا 1/14 درجه سیلیسیوس، میانگین رطوبت نسبی ۵۳ درصد و تبخیر سالانه ۲۱۸۴ میلیمتر و دارای اقلیمی نیمهخشک با زمستانی نسبتاً سرد و تابستانی معتدل میباشد. اطلاعات اقلیمی منطقه از ایستگاه هواشناسی کرج تهیه شد (شکل۱). دادههای خام شامل بارش، دماهای پنج‌گانه، سرعت باد، ساعات آفتابی و رطوبت نسبی از طریق آمار درازمدت نزدیکترین ایستگاه هواشناسی سازمان هواشناسی کشور به منطقه مورد مطالعه در یک دوره ۳۵ ساله در فاصله سال‌های ۲۰۱۵-۱۹۸۰، به عنوان دوره پایه جمعآوری شد.

شکل ۱- میانگین دما و مجموع بارش در مقیاس ماهانه در سالهای زراعی ۹6-13۹5 در مزرعه تحقیقاتی دانشکدة کشاورزی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران واقع در کرج.

Figure 1. Mean temperature and total rainfall on a monthly scale during 2016-2017 at Research Farm of the Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj.

برای بررسی وضعیت خاک و فنولوژی گیاهی در مرکز مورد مطالعه، با حفر نیمرخهای خاکشناسی، نمونه برداری مرکب خاک در هر تکرار از عمق صفر-30، ۶۰-۳۰ و ۹۰-۶۰ سانتی‌متری و پیش از کاشت انجام شد و اطلاعات لازم آن جمع آوری گردید (جدول ۱). آزمایش مزرعه‌ای به صورت طرح کرتهای خرد شده- فاکتوریل و در قالب بلوکهای کاملا تصادفی در سه تکرار انجام شد. تیمارها شامل تنش آبی با دو سطح(شرایط عدم تنش و تنش برابر با 40٪ نیاز آبی)و کود نیتروژن با دو سطح (۲۰۰ و صفر کیلوگرم اوره در هکتار)دو رقم گندم (پیشتاز و سیوند) و رقم جو (فجر ۳۰) بودند.

جدول 1- ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش

Table 1. Physico-chemical properties of the experimental site soil.

Depth (cm)	Soil texture	Sand %	Clay %	Silt %	pH	EC (dSm-1)	SAT%	FC %	PWP %	BD (g-cm^-3)	OC %	NO₃^- (mg-kg^-1)	NH₄⁺ (mg-kg^-1)
0-30	Clay loam	28	33	39	8.4	2.77	47.6	35.7	20.6	1.35	1.38	72	1.66
30-60	Clay loam	26	34	40	8.3	3.01	45	35	20.6	1.38	0.4	54	2.51
60-90	Clay loam	26	34	40	8.4	1.54	44.3	34.8	20.5	1.19	0.2	48	1.46

از رقمهای برتر پژوهش انجام شده توسط
Navid et al. (2015) که جزو ارقام غالب در مناطق معتدل میباشند، به منظور بررسی اثرات تنش آبی و نیتروژن استفاده شد. تیمارهای آبی به عنوان فاکتور اصلی و ترکیبهای کود نیتروژن و رقم به صورت فاکتوریل به عنوان فرعی انتخاب شدند. رقمها بر اساس تراکم ۴۰۰ دانه در متر مربع، در واحدهای شش خطی به طول شش متر و عرض ۶۰ سانتیمتر و با فاصله خطوط ۲۰ سانتیمتر، در تاریخ ۱۰ آبان و در قطعه زمینی که به مدت دو سال آیش بود کشت شدند. آبیاری در تیمار عدم تنش، مطابق نیاز آبی گندم انجام شد. جهت استقرار یکنواخت گیاهان، تمام تیمارها در فصل پاییز در دو مرحله و به میزان برابر آبیاری شدند. از زمان از سرگیری رشد فعال در بهار که بارندگی کاهش و نیاز آبی گیاه افزایش مییابد (مصادف با اوایل ساقه رفتن)، تیمارهای تنش اعمال شد. در تیمار تنش خشکی ، ۴۰ درصد میزان نیاز آبی گندم محاسبه شده از مدل CROPWAT8.0 اعمال شد. اطلاعات مربوط به گیاه شامل فنولوژی گیاهی مانند تاریخ کشت، دوره شروع فصل رویش، توسعه، دوره گلدهی، دوره تولید بذر، ارتفاع بوته و عمق ریشه است که در فرمهای مربوطه وارد مدل CROPWAT8.0 شد. با استفاده از سه دسته اطلاعات شامل عوامل هواشناسی مؤثر در تبخیر و تعرق، اطلاعات گیاهی و ویژگیهای خاک، تبخیر و تعرق مرجع با استفاده از معادله پنمن-مانتیث-فائو که در برنامه CROPWAT8.0 جایگذاری شده است، برآورد شد (Ahmadi et al., 2018) (معادله ۱):

معادله ۱

که در آن، ET0: تبخیر و تعرق گیاه مرجع، :e_α-e_d کمبود فشار بخار اشباع، :U2سرعت باد در ارتفاع دو متری،:Rn میزان تابش، G: جریان حرارت خاک، Δ: شیب منحنی تغییرات فشار بخار اشباع نسبت به دما (T) ، :γ ثابت سایکرومتری و عدد 900: عامل ضریب تبدیل بر مبنای محاسبات روزانه مدل می باشند. نیاز آبی محصول بر اساس معادله دو محاسبه شد
(Faures et al., 2002).

CWR = ET0 × Kc × A معادله 2

که در آن، A: مساحت کشت شده، ET0: تبخیر و تعرق گیاه مرجع، Kc: میانگین مقدار ضریب گیاهی برای هر مرحله زمانی و CWR: نیاز آبی محصول می‌باشند.

عامل اساسی برای محاسبه نیاز آبی گیاهان، تعیین ضریب گیاهی طی مراحل گوناگون رشد محصول است .ضریب گیاهی بر خلاف تبخیر و تعرق مرجع که بیشترین تأثیر را از اقلیم میگیرد، به‌طور عمده به ویژگیهای گیاه و به صورت محدودتر، به اقلیم بستگی دارد. در مقاله حاضر، ضریب گیاهی گندم از مقادیر تعیین شده در مطالعههای پیشین (نشریه شماره 56 FAO) بدست آمد. پس از محاسبه میزان تبخیر و تعرق مرجع، وبا استفاده از نتایج فنولوژی گونهها و ویژگیهای خاکی و محاسبه باران مؤثر، اقدام به برآورد تبخیر و تعرق واقعی شد. مقدار تبخیر و تعرق واقعی، نشان دهنده آب خالص مورد نیاز گیاهان است که توسط مدل CROPWAT8.0 در دوره های 10 تا30 روزه مشخص می‌شود.

در این مطالعه، مجموعهای از صفات کلیدی فنولوژیک مانند شاخص سطح برگ در مرحله گلدهی، تعداد روز پس از کشت در مرحله گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیک، مورفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد مورد بررسی قرار گرفتند. صفات مورد بررسی شامل ارتفاع بوته و طول پدانکل، طول و وزن برگ پرچم، طول سنبله، طول ریشک، تعداد سنبله بارور در متر مربع، تعداد دانه در سنبله، تعداد پنجه بارور در متر مربع، تعداد پنجه بارور در بوته، وزن هزار دانه، عملکرد سنبله، عملکرد کل و بیولوژیک و شاخص برداشت میباشد. برای اندازهگیری صفات مورفولوژیکی، از قسمت میانی هر واحد آزمایشی (عدم تنش و تنش)، 10 بوته به صورت تصادفی انتخاب شدند و ساقه اصلی آن‌ها علامتگذاری شد و میانگین 10 ساقه اصلی برای هر یک از صفات مورفولوژیکی در هر واحد آزمایشی گزارش شد. پس از حذف حاشیه، برداشت نهایی در زمان رسیدگی کامل، صورت گرفت و محصول هر یک از واحدهای آزمایشی تحت تیمارهای آبی و تنش، به‌صورت جداگانه برداشت شد و عملکرد دانه و بیولوژیک در واحد سطح، به عملکرد دانه در واحد هکتار تبدیل شد.

پس از بهدست آوردن دادههای خام، آزمون مفروضات انجام شد و از آن‌جا که مفروضات برقرار بودند، تجزیه واریانس انجام شد. همبستگیهای ساده فنوتیپی بر اساس دادههای به‌دست آمده ارزیابی شدند. تجزیه رگرسیون گام به گام برای عملکرد دانه محاسبه شد و صفات تاثیر گذار بر عملکرد شناسائی شدند و با استفاده از تجزیه به عاملها مورد بررسی قرار گرفتند. تجزیه آماری داده‌ها با استفاده از نرم افزار SAS نسخه 9.1 و همبستگی ساده، تجزیه رگرسیون گام به گام و تجزیه به عاملها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 16 انجام شد.

نتایج و بحث

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر آبیاری، نیتروژن و رقم برای صفات ارتفاع بوته، طول پدانکل، طول و وزن برگ پرچم، طول سنبله و ریشک، تعداد پنجه بارور در بوته و متر مربع، تعداد دانه در سنبله و متر مربع، تعداد سنبله در متر مربع، وزن سنبله، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، تعداد روزهای پس از کشت در مرحله گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیک و شاخص سطح برگ معنیدار بودند (جدول 2).

معنیدار بودن میانگین مربعات بیانگر آن است که بین آنها از لحاظ صفات مورد بررسی، تنوع خوبی وجود دارد. تنش رطوبتی و نیتروژن، باعث کاهش کلیه صفات در مقایسه تیمار عدم تنش با تیمار تنش آبی و نیتروژن شد. اکثر صفات با کاهش حدود ۳۰ درصدی و بیشتر همراه بود که در این میان، صفاتی همچون تعداد دانه در مترمربع، عملکرد دانه، تعداد پنجه در متر‌مربع، وزن خشک سنبله، وزن هزاردانه، تعداد سنبله در متر مربع و شاخص سطح برگ، به‌ترتیب با کاهش ۵۲، 94/48، 19/41، 59/39، 52/38، 61/34 و08/34درصد بیشترین کاهش را نشان دادند (جدول ۳ و ۴).

آزمون F صفات نشان داد که بین رقمها تفاوت معنیداری وجود داشت. با توجه به تنوع موجود برای اکثر صفات، استنباط میشود که انتخاب برای بهبود آن‌ها میتواند مؤثر باشد. البته بازدهی انتخاب تا حدود زیادی بستگی به توارثپذیری صفات دارد. در تیمار تنش آبی، شاخص سطح برگ 25 درصد کاهش یافت (جدول 3) که دلایل احتمالی آن میتواند مربوط به پیری زودرس اندامهای فتوسنتز کننده، کاهش فتوسنتز جاری گیاه، کاهش اندازه سلول، کاهش رشد و کاهش فعالیت فتوسنتزی برگها باشد(Zarei et al., 2015) . تامین آب کافی در مراحل ابتدایی رشد گیاه، نقش مهمی در افزایش شاخص سطح برگ گیاه دارد (Zarei et al., 2015). در تیمار تنش نیتروژن و در شرایط عدم کاربرد نیتروژن، سطح برگ ۲۳ درصد کاهش یافت (جدول 3). شاخص سطح برگ در حالت تنش آبی و نیتروژن، ۳۴ درصد نسبت به شاهد کاهش نشان داد که این امر نشان دهنده رشد کند گیاهان در مراحل اولیه و در نتیجه اختصاص کم مواد فتوسنتزی به برگها در شرایط مقادیر کم کاربرد نیتروژن میباشد.

مقایسه رقمها نشان داد که از لحاظ شاخص سطح برگ، بین ارقام فجر ۳۰ و سیوند تفاوت معنیداری نبود، ولی رقم پیشتاز، از شاخص سطح برگ بیشتری برخوردار بود (جدول 3). در شرایط عدم تنش، ترتیب ارقام شامل فجر۳۰، سیوند و پیشتاز بود که در مقایسه با تیمار تنش آبی و نیتروژن، به‌ترتیب با کاهش ۲۸، 19 و ۲۴ درصدی همراه بودند (شکل ۲). در مقایسه تیمارهای عدم تنش آبی و تنش نیتروژن با تنش آبی و عدم تنش نیتروژن، تیمار عدم تنش آبی و تنش نیتروژن با تفاوت کمی بیشتر بوده است که این امر نشان میدهد که افزایش نیتروژن در شرایط خشکی، اثر مثبتی در افزایش شاخص سطح برگ نداشته است.

جدول2- تجزیه واریانس صفات گوناگون رقمهای گندم و جو در تیمارهای آبی و نیتروژن

Table 2. Variance analysis of theplant height and yield components of wheat and barley in irrigation & nitrogen treatments

		(Mean Squares)
Flag leaf weight	Awn length	Spike length	Flag leaf length	Peduncle length	Plant height	df	S.O.V
0.26ns	1.77ns	1.03ns	2.31	0.50ns	166.10ns	2	Block
186.94**	21.45**	39.64**	46.69**	75.69**	3228.89**	1	Irrigation (I)
8.11	1.58	0.164	1.81	0.77	211.83	2	First error
207.91**	12.68**	23.71**	19.36**	67.78**	2022.90**	1	Nitrogen (N)
409.40**	10**	33.90**	34.61**	72.97**	251.23**	2	Cultivar (C)
2.68ns	2.39ns	6.84ns	2.05ns	2.05ns	149.08ns	1	I × N
10.49ns	0.42ns	1.64ns	2ns	0.09ns	197.79ns	2	I × C
4.64ns	1.42ns	0.11ns	1.27ns	0.03ns	81.32ns	2	N × C
0.84ns	1.35ns	0.07ns	2.55*	0.65ns	28.65ns	2	I ×N× C
4.42	1.24	0.82	0.61	0.89	52.59	20	Second error

جدول ۲-ادامه

			(Mean Squares)
1000- Grain weight	Spike dry weight	Number of spikes/m²	Number of grains/m²	Number of grains/ spike	Number of fertile	Number of fertile	df	S.O.V
96.42ns	3189.61ns	2825.85ns	2117523.3ns	14.11ns	6580.19ns	0.067ns	2	Block
770.98**	299694.20**	229158.47**	525895504.8**	191.36**	298662.25**	3.06**	1	Irrigation (I)
15.29	559.81	497.84	3133586.8	5.44	80.08	0.0008	2	First error
494.32**	339721.89**	131608.11**	305628424**	132.25**	169606.69**	1.73**	1	Nitrogen (N)
104.96**	80926.74**	109158.67**	40177834**	206.69**	421753.36**	4.322**	2	Cultivar (C)
3.61ns	1697.44ns	182.74ns	4077283.1ns	23.36ns	29526.69ns	0.302ns	1	I × N
5.84ns	6450.22ns	1657.92ns	5988391.6ns	2.52ns	248.08ns	0.002ns	2	I × C
1.42ns	5371.38ns	100.13ns	3021740.6ns	3.08ns	191.19ns	0.0019ns	2	N × C
3ns	2521.35ns	298.86ns	126347.9ns	0.36ns	82.69ns	0.0008ns	2	I ×N× C
13.91	2863.92	1975.99	5631985	7.57	4182.77	0.042	20	Second error

جدول ۲-ادامه

		(Mean Squares)
Leaf area index	Days to Flowering	Days to Physiological maturity	Harvest index	Biological yield	Grain yield	df	S.O.V
0.001ns	1.08**	0.08ns	0.583ns	1900.408ns	32095.175ns	2	Block
18.49**	58.77**	53.77**	140.027**	313488.01**	1249227.210**	1	Irrigation (I)
0.020	0.027	0.86	11.36	2439.905	5379.311	2	First error
14.84**	49**	64**	96.69**	259522.321**	956109.137**	1	Nitrogen (N)
2.86**	612.75**	225.75**	21ns	31486.754**	254046.065**	2	Cultivar (C)
0.10ns	0.11ns	0.000ns	3.36	8.027ns	194.928ns	1	I × N
0.32ns	0.86ns	1.027ns	40.44*	377.903ns	13023.227ns	2	I × C
0.35ns	0.08ns	0.08ns	19.11ns	727.607ns	5587.503ns	2	N × C
0.09ns	0.19ns	0.25ns	10.11ns	620.047ns	3122.686ns	2	I ×N× C
0.19	0.15	0.60	10.372	1235.302	6002.493	20	Second error

**، * و ns به ترتیب معنی دار در سطوح احتمال یک و پنج درصد وعدم معنی‌داری.

**, *, and ns: significant at 1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول ۳- مقایسه میانگین صفات مرتبط با عملکرد و اجزای عملکرد رقمهای گندم و جو در تیمارهای آبی و نیتروژن

Table 3. Mean comparison of the yield and yield components of wheat and barley affected by irrigation and nitrogen stresses

Flag leaf weight (g/m²)	Awn length (cm)	Spike length (cm)	Flag leaf length (cm)	Peduncle length (cm)	Plant height (cm)
						Irrigation
26.83a	9.15a	11.49a	20.67a	22.96a	97.17a	No water stress
22.27b	7.61a	9.39b	18.39b	20.06b	78.23b	Water stress
						Nitrogen
26.95a	8.97a	11.25a	20.26a	22.88a	95.20a	No nitrogen stress
22.15b	7.79b	9.63b	18.80b	20.14b	80.20b	Nitrogen stress
						Cultivar
26.71b	7.77b	10.95b	19.42b	22.31b	92a	Pishtaz
29a	7.94b	11.80a	21.28a	23.48a	88.1b	Sivand
17.94c	9.43a	8.56c	17.89c	18.75c	82.9c	Fajr 30

جدول۳-ادامه

1000- Grain weight (g)	Spike dry weight (g/m²)	Number of spikes/m²	Number of grains/m²	Number of grains/ spike	Number of fertile tillers/m²	Number of fertile tillers/bush
							Irrigation
39.25a	838.08a	754.75a	23078.7a	30.77a	697.94a	2.23a	No water stress
30b	655.60b	595.18b	15434.6b	26.16b	515.77b	1.65b	Water stress
							Nitrogen
38.33a	843.99a	735.43a	22170.3a	30.38a	675.50a	2.16a	No nitrogen stress
30.92b	649.71b	614.51b	16342.9b	26.55b	538.22b	1.72b	Nitrogen stress
							Cultivar
34.79a	769.38b	587.96c	17825.4b	29.75a	487.17b	1.55b	Pishtaz
37.5a	815.35a	660b	21318.3a	31.83a	510.50b	1.63b	Sivand
31.59b	655.81c	776.9a	18626.2b	23.83b	822.92a	2.63a	Fajr 30

جدول۳-ادامه

Days to Physiological maturity	Days to Flowering	Leaf area index	Harvest index	Biological yield (g/m²)	Grain yield (g/m²)
						Irrigation
217.55a	185.44a	5.77a	40.22a	1586.42a	643.42a	No water stress
215.11b	182.88b	4.34b	36.27b	1213.85b	456.79b	Water stress
						Nitrogen
217.66a	185.33a	5.70a	39.88a	1563.1a	635.01a	No nitrogen stress
215b	183b	4.41b	36.61b	1237.1b	465.20b	Nitrogen stress
						Cultivar
218.58a	188.41a	4.49b	37.25a	1433.5b	553.2b	Pishtaz
219.08a	188.16a	5.32a	37.75a	1526a	599.6a	Sivand
211.33b	175.91b	5.36a	39.75a	1240.8c	497.3c	Fajr 30

در هر ستون، میانگین‌های دارای حروف مشترک، بر اساس آزمون دانکن و در سطح پنج درصد، تفاوت معنی داری ندارند.

In each column, means followed by similar letter(s) are not significantly different at 5% of probability level, based on Duncan test.

Ghaemi & Zamani (2015) در مطالعه خود بر روی گندم بیان کردند که افزایش کاربرد نیتروژن، باعث افزایش معنیدار شاخص و دوام سطح برگ در شرایط تنش آبی شده است اما با وجود اهمیت عنصر نیتروژن نمیتوان انتظار داشت که گیاه همواره به کاربرد نیتروژن کودی در صورت کافی بودن موجودی نیتروژن خاک، واکنش نشان دهد. به‌طور‌کلی، تولید ماده خشک گیاهی و در نهایت دستیابی به عملکرد بالا، به صورت مستقیم به مقدار نور جذب شده توسط پوشش گیاهی بستگی دارد و در این میان، سطح برگ و آرایش فضایی اندامهای هوایی، از عوامل مؤثر و مهم در مقدار جذب تابش ورودی به پوشش گیاهی در مراحل گوناگون چرخه زندگی گیاه هستند. در تیمار عدم تنش، به دلیل فراهم بودن کافی منابع، سطح برگ ارقام بیشتر بود و با ارقام فجر 30، سیوند و پیشتاز با داشتن سطح برگ 18/7، 59/6 و 65/5 ، احتمالا درصد جذب تابش بالاتری هم نسبت به تیمارهای دیگر داشته‌اند و این امر میتواند سبب افزایش بیشتر عملکرد در این تیمار باشد. در مقابل در تیمار تنش آبی و تنش نیتروژن، به دلیل عدم فراهمی منابع، ارقام سیوند، فجر 30 و پیشتاز، به‌ترتیب با شاخص سطح برگ 96/3، 7۵/3 و 5۶/3، به دلیل کم بودن سطح برگ و کامل نبودن پوشش گیاهی، احتمالا قسمت عمده ای از تابش ورودی به پوشش گیاهی را جذب نکردند و کمترین درصد جذب تابش را داشتند و این امر سبب کاهش عملکرد شده است (شکل ۲).

شکل ۲- تغییرات شاخص سطح برگ گیاه در مرحله گلدهی در تیمارهای گوناگون. (در هر مرحله، میانگینهایی که دارای حرف مشترک هستند، بر اساس آزمون دانکن و در سطح پنج درصد، تفاوت معنیداری با همدیگر ندارند )

Figure 1. Leaf area index changes at flowering stage in different treatments. ) In each column, means followed by similar letters are not significantly different at 5% of probability level, based on duncan test).

توسعه کند سطح برگ، منجر به توسعه ضعیف پوشش گیاهی و جذب کمتر تابش میشود که در نهایت کاهش تولید را به دنبال دارد (Baygi et al., 2017). با توجه به این که گیاه برای تکمیل دوره رشد و داشتن حداکثر سطح برگ نیازمند آب و عناصر غذایی است، بنابراین عدم حضور و کاهش هر کدام از این موارد میتواند سبب کاهش در سطح برگ گیاه شود؛ بنابراین تفاوت در شاخص سطح برگ در هر کدام از این تیمارها را میتوان به این موضوع نسبت داد. به عبارت دیگر، در شرایط کاهش یا عدم کاربرد نیتروژن و آب، پیش از این که سطح برگ به‌صورت کامل توسعه یابد، گیاه زودتر وارد مرحله زایشی می‌شود و در نتیجه شاخص سطح برگ کاهش مییابد. مقایسه تیمارهای عدم تنش آبی و تنش نیتروژن با تنش آبی و عدم تنش نیتروژن، نشان‌دهنده این مطلب است زیرا افزایش کود نیتروژن، سبب افزایش سطح برگ در تنش آبی نسبت به عدم مصرف نشده است (شکل ۲). شاخص سطح برگ یکی از شاخصهای تعیین‌کننده رشد می‌باشد که برای دستیابی به عملکرد بالا لازم است که هر گیاهی قبل از زمان گلدهی، از سطح برگ قابل توجهی برخوردار باشد (Soleimani, 2012). شاخص سطح برگ بیش‌تر، مساوی با جذب بیشتر تابش ، تولید بیشتر مواد فتوسنتزی و تجمع بیشتر ترکیبات نیتروژن‌دار در اندامها است که منجر به تولید ماده خشک و عملکرد بیشتری در گیاه میشود (Bakhshandeh et al., 2013).

صفات ارتفاع بوته، طول سنبله و ریشک و پدانکل، طول و وزن برگ پرچم، تعداد پنجه بارور در متر مربع در شرایط تنش آبی به ترتیب با کاهش ۲۰، ۲۲، ۱۷، ۱۳، ۱۳، ۱۷ و ۲۶ و در شرایط تنش نیتروژن به ترتیب با کاهش ۱۶، ۲۰، ۱۵، 5/12، ۱۲، ۱۸ و ۲۰ همراه بودند (جدول ۳). بیشتر بودن ارتفاع بوته در تیمار کاربرد نیتروژن، تقریبا با انتظارات مطابقت داشت زیرا میتوان بیان داشت که در حضور نیتروژن، با افزایش تعداد گرهها یا افزایش فاصله بین گرهها، این افزایش در ارتفاع حاصل شده است. گزارش شده است که مصرف نیتروژن در گندم، باعث افزایش ارتفاع بوته می‌شود (Shahrasbi et al., 2016) و مقایسه رقمها هم نشان دهنده برتر بودن رقم سیوند در این صفات بود (جدول ۳).

مقایسه میانگینها نشان داد که صفات تعداد دانه و سنبله در متر مربع، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، تعداد پنجه بارور در متر مربع، تعداد پنجه بارور در بوته و وزن خشک سنبله در شرایط تنش آبی به‌ترتیب با کاهش ۳۳، ۲۱، ۱۵، ۲۴، ۲۶، ۲۶، ۲۱ و در شرایط تنش نیتروژن به‌ترتیب با کاهش ۲۶، ۱۷، ۱۴، ۲۲، ۲۱، ۲۳ و ۲۳ درصدی همراه بودند. رقم فجر ۳۰ در مقایسه با دو رقم دیگر در صفات تعداد سنبله و پنجه بارور در واحد سطح و تعداد پنجه در بوته برتر بود و در سایر صفات، رقمهای سیوند و پیشتاز برتری داشتند (جدول ۳).

Shahrasbi et al. (2016) گزارش کردند که نیتروژن از طریق بهبود رشد گرههای انشعاب و تقویت آن‌ها، سبب افزایش تعداد سنبله در بوته می‌شود. نتایج آزمایش Emam et al. (2007) روی رقمهای گندم از نظر تعداد دانه کاملا مشابه با نتایج این مطالعه بود. کاهش تعداد دانه در سنبله، حاکی از کاهش باروری دانهها به دلیل تلقیح نامناسب و همچنین کمبود مواد فتوسنتزی کافی و رقابت بین دانهها است که سبب کاهش تعداد دانه در سنبله و کاهش عملکرد خواهد شد
(Guoth et al., 2009). رقمهای پیشتاز و سیوند، تفاوتی از نظر وزن هزار دانه نشان ندادند ولی در مقایسه با فجر ۳۰، وزن هزار دانه بیشتری داشتند. کاهش معنی‌دار وزن هزار دانه در شرایط تنش، به دلیل زودرس شدن گیاه به‌منظور فرار از خشکی میباشد زیرا زودرسی همراه با کاهش دوره پرشدن دانه، باعث کاهش وزن و چروکیدگی دانه می‌شود (Parzivand et al., 2011). در تیمار تنش آبی، عملکرد دانه حدود ۳۲ درصد کاهش یافت (جدول ۳) این کاهش می‌تواند در اثر کاهش شاخص سطح برگ در مرحله حساس، به‌ویژه مرحله گلدهی، تعداد دانه در سنبله، وزن هزاردانه و تعداد سنبله بارور در مترمربع به‌وجود آمده باشد که در این مطالعه، تاثیر منفی تنش در اثر این موارد مشهود است. در تیمار تنش نیتروژن، عملکرد دانه ۲۲ درصد کاهش داشت (جدول ۳).

بیشترین آسیب ناشی از تنش آبی و نیتروژن، مربوط به عملکرد دانه در هکتار و به میزان ۹۴/۴۸ درصد میباشد (جدول ۴) که با در نظر گرفتن درصد تغییرات سایر صفات میتوان چنین استنباط کرد که این آسیب، ناشی از کاهش شدید اجزای عملکرد (تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و تعداد سنبله بارور در مترمربع) میباشد. نتایج به‌دست آمده با نتایج سایر پژوهشگران مشابه بود (Fathi et al., 2009, Enayatgholizadeh et al., 2011, Shahrasbi et al., 2016).

در تیمار تنش آبی، عملکرد بیولوژیک نیز نسبت به تیمار عدم تنش آبی کاهش 23 درصدی نشان داد (جدول۳). همان‌طور که مشاهده میشود، عملکرد بیولوژیک کمتر از عملکرد دانه تحت تاثیر تنش آبی قرار گرفت. با توجه به این‌که در رقمهای گندم، وزن ساقه، جزء اصلی عملکرد بیولوژیک را تشکیل می دهد و بخش زیادی از ساقه در دو ماه نخست فصل بهار یعنی زمانی که هنوز تبخیر و تعرق به‌دلیل بارندگی بیشتر، زیاد نیست تشکیل می‌شود، بنابراین اثر تنش آبی بر عملکرد بیولوژیک گیاه، کمتر از اثر ان بر عملکرد دانه می‌باشد. بروز تنش آبی به‌هنگام پرشدن دانه، باعث کاهش طول دوره پر شدن دانه می‌شودد و این موضوع باعث می‌شود که عملکرد دانه به شدت تحت تاثیر تنش آبی قرار گیرد. رقم سیوند از نظر عملکرد دانه و بیولوژیک نسبت به پیشتاز و فجر۳۰ برتر بود (جدول 3). نتایج به‌دست آمده با نتایج سایر پژوهشگران مشابه بود (Emam et al., 2007, Enayatgholizadeh et al., 2011, Shahrasbi et al., 2016).

رابطه بین صفات با استفاده از تجزیه همبستگی نشان داد که همبستگیهای مثبت و منفی زیادی میان صفات گوناگون وجود داشت (جدول ۵، ۶). همبستگی مثبت و معنی‌دار عملکرد دانه در شرایط عدم تنش، به‌ترتیب با صفات عملکرد بیولوژیک، تعداد دانه در واحد سطح، ارتفاع بوته، وزن هزار دانه، طول سنبله و پدانکل و برگ پرچم، وزن برگ پرچم و سنبله، شخص سطح برگ، تعداد روزهای تا گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیکی و در شرایط تنش آبی با عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، طول سنبله و پدانکل و برگ پرچم، ارتفاع، وزن برگ پرچم و سنبله، وزن هزار دانه، تعداد دانه در سنبله و در واحد سطح، تعداد روز تا گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیک و طول ریشک مشاهده شد.

جدول۴- درصد تغییرات ناشی از تنش آب و نیتروژن بر روی صفات اندازه گیری شده

Table 4- Traits change percentages affected by water and nitrogen stress

Decrease (%)	Mean		Traits
Decrease (%)	Water & nitrogen stress	No stress	Traits
-39.71	1048.55	1747.06	Biological yield (g/m²)
-48.94	372.36	728.80	Grain yield (g/m²)
-15.38	34.55	41.39	Harvest index
-23.39	18.45	24.10	Peduncle length (cm)
-29.81	9.01	12.74	Spike length (cm)
-28.88	6.76	9.49	Awn length (cm)
-17.39	17.9	21.64	Flag leaf length (cm)
-30.38	72.77	106.71	Plant height (cm)
-33.36	20.14	29.51	Flag leaf weight(g/m²)
-41.19	475.69	795.14	Number of fertile tillers/m²
-26.61	23.23	31.85	Number of grains/ spike
-34.61	532.46	812.96	Number of spikes/m²
-52	12184.24	25655.87	Number of grains/m²
-39.59	565.33	942.10	Spike dry weight (g/m²)
-38.52	26.61	43.28	1000- grain weight
-34.08	2.92	6.47	LAI at flowering

برای تولید ماده خشک بیشتر دو راه وجود دارد: یکی جذب تابش بیشتر از طریق افزایش شاخص سطح برگ یا افزایش طول عمر برگ بهویژه تا پیش از دستیابی به حداکثر تابش خورشیدی و دومی، افزایش کارایی استفاده از تابش در گیاه میباشد (Gardner, 1985). تولید برگ بیشتر در گندم و جو، برابر با تولید ماده خشک و عملکرد بیشتر است اما لزوما شاخص سطح برگ، حداکثر موجب عملکرد بالاتر نخواهد بود و همبستگی بالای بین شاخص سطح برگ و عملکرد دانه این امر را به خوبی نشان می‌دهد (جدول ۵، ۶). نتایج مطالعه Bakhshande et al. (2013) با نتایج این مطالعه مطابقت داشت. همچنین پژوهشها نشان داده‌ است که مواد فتوسنتزی ذخیره شده در دانه‌ها، حاصل فتوسنتز تمامی اندام‌های فتوسنتز کننده گیاه است. رقمی که حداکثر برگ خود را در زمانی خاص داشته باشد و یا بتواند سطح برگ حداکثر را تا زمان گرده افشانی حفظ نماید، مطلوب‌تر خواهد بود. همچنین طول دوره رسیدن به مرحله گلدهی در گندم، 188 روز پس از تاریخ کشت و در جو، 175 روز پس از تاریخ کشت بوده است (جدول 3) بنابراین جو نسبت به ارقام گندم، حدود دو هفته زودتر به مرحله گلدهی رفته است و گندم‎‌ها، طول مدت بیشتری برگهای خود را حفظ کردهاند و احتمالا رقمهای گندم، آرایش برگی مناسبتری داشتهاند؛ بنابراین عملکرد گندم بالاتر از رقم جو بوده است (جدول 3). عملکرد دانه در محیط عدم تنش آبی، دارای همبستگی مثبت و معنیداری با صفت تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و عملکرد سنبله میباشد. بنابراین میتوان این‌طور بیان کرد که با افزایش تعداد دانه در سنبله، وزن سنبله افزایش یافته است و به دلیل همبستگی مثبت و معنیدار بین وزن سنبله و عملکرد، در نهایت عملکرد افزایش مییابد. پژوهشگران معتقدند که تعداد دانه، همبستگی بالایی با عملکرد گندم دارد اما تولید دانه بالا برای شرایط تنش آبی کافی نیست و وزن دانههای تولیدی، در تعیین عملکرد بسیار حائز اهمیت می‌باشد (Fischer, 2008, Mohseni et al., 2016).

جدول ۵- ضرایب همبستگی ساده بین عملکرد و اجزای عملکرد رقمهای گندم و جو در شرایط عدم تنش.

Table 5. Simple correlation coefficients between grain yield and yield components of wheat & barley in non-stress conditions.

	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Biological yield (g/m2)	1
Grain yield (g/m2)	.893^**	1
Harvest index	-.170	.199	1
Peduncle length (cm)	.826^**	.715^**	-.360	1
Spike length (cm)	.813^**	.787^**	-.231	.765^**	1
Awn length (cm)	-.129	.114	.582^*	-.135	-.390	1
Flag leaf length (cm)	.825^**	.818^**	-.102	.807^**	.761^**	-.088	1
Plant height (cm)	.530^*	.590^**	.045	.500^*	.463	.215	.536^*	1
Flag leaf weight (g/m2)	.806^**	.757^**	-.311	.832^**	.718^**	-.057	.691^**	.499^*	1
Number of fertile tillers/m2	-.100	.210	.818^**	-.401	-.140	.600^**	-.108	.097	-.308	1
Number of grains/ spike	.595^**	.427	-.504^*	.734^**	.651^**	-.378	.462	.318	.647^	-.576^*	1
Number of spikes/m²	.156	.352	.552^*	-.145	.154	.393	.221	.146	-.197	.766^**	-.343	1
Number of grains/m²	.684^**	.667^**	-.075	.581^*	.736^**	-.071	.606^**	.388	.468	.025	.688^**	.443	1
Spike dry weight (g/m2)	.951^**	.877^**	-.228	.786^**	873^**	-.200	.760^**	.513*	.827^**	-.099	.645^**	.126	.709^**	1
1000- grain weight (g)	.784^**	.845^**	.049	.746^**	.801^**	-.004	.603^**	.464	.751^**	.071	.494^*	.154	.582^*	.808^**	1
LAI at flowering	.324	.633^**	.602^**	.106	.369	.428	.376	.299	.186	.707^**	-.076	.772^**	.509^*	.367	470^*	1
Days to flowering	.724^**	.524^*	-.604^**	.869^**	.687^**	-.422	.616^**	.389	.856^**	.656^	.780^**	-.499^*	.361	.726^**	.588^**	-.253	1
Days to physiological maturity	.825^**	.655^**	-.512^*	.880^**	.778^**	-.401	.707^**	.421	.885^**	-.552^*	.777^**	-.351	.471^*	.835^**	.639^**	-.098	.973^**	1

**،* و ns به ترتیب معنی‌دار در سطوح احتمال یک و پنج درصد و عدم معنی‌داری.

**, *, and ns: significant at 1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول ۶- ضرایب همبستگی ساده بین عملکرد و اجزای عملکرد رقمهای گندم و جو در شرایط تنش آبی.

Table6- Simple correlation coefficients between grain yield and yield components of wheat and barley in stress condition.

	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Biological yield (g/m2)	1
Grain yield (g/m2)	.932^**	1
Harvest index	.454	.730^**	1
Peduncle length (cm)	.873^**	.878^**	.499^*	1
Spike length (cm)	.603^*	.636^**	.412	.816^**	1
Awn length (cm)	.255	.174	-.052	-.025	-.510^*	1
Flag leaf length (cm)	.574^*	.579*	.288	.732^**	.831^**	-.364	1
Plant height (cm)	.916^**	.928^**	.566^*	.847^**	.568^*	.274	.614^**	1
Flag leaf weight (g/m2)	.699^**	.623^**	.188	.867^**	.862^**	-.336	.784^**	.605^*	1
Number of fertile tillers/m2	-.153	-.147	.002	-.519^*	-.772^**	.632^**	-.577^*	-.154	-.668^**	1
Number of grains/ spike	.832^**	.787^**	.309	.912^**	.714^**	.056	.701^**	.804^**	.853^**	-.460	1
Number of spikes/m²	.188	.218	.255	-.170	-.478^*	.659^**	-.279	.253	-.403	.853^**	-.097	1
Number of grains/m²	.786^**	.767^**	.399	.572^*	.213	.508^*	.329	.796^**	.362	.265	.687^**	.654^**	1
Spike dry weight (g/m2)	.945^**	.863^**	.355	.817^**	.560^*	.314	.533^*	.862^**	.628^**	-.170	.809^**	.186	.767^**	1
1000- grain weight (g)	.652^**	.599^**	.297	.618^**	.428	.175	.308	.684^**	.518^*	-.127	.563^*	.131	.523^*	.522^*	1
LAI at flowering	.620^**	.628^**	.374	.449	.178	.411	.302	.566^*	.258	.351	.379	.621^**	.751^**	.579^*	.378	1
Days to flowering	.576^*	.538^*	.197	.814^**	.920^**	-.461	.742^**	.506^*	.912^**	-.875^**	.759^**	-.631^**	.130	.532^*	.419	-.486^*	1
Days to physiological maturity	.700^**	.682^**	.318	.901^**	.939^**	-.332	.800^**	.643^**	.905^**	-.789^**	.819^**	-.485^*	.284	.670^**	.422	-.308	.964^**	1

**،* و ns به ترتیب معنی‌دار در سطوح احتمال یک و پنج درصد و عدم معنی‌داری.

**, *, and ns: significant at 1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

وجود همبستگی مثبت و معنی دار بین ارتفاع با عملکرد دانه در شرایط تنش، نشان دهنده انتقال مجدد مواد فتوسنتزی ذخیره شده پیش از مرحله گلدهی و مواد فتوسنتزی که به‌صورت موقت بعد از مرحله گلدهی در ساقه ذخیره شده بودند، به دانه است (Nofouzi et al., 2008) که از دلایل عملکرد بالا در برخی رقمها در شرایط تنش بوده است (Shamsi, 2010). با توجه به همبستگی مثبت و بالای بین عملکرد دانه با تعداد دانه در سنبله شرایط تنش آبی (جدول۵ و ۶) مشخص می شود که این صفت، تاثیر زیادی در عملکرد دانه داشته است. تاثیر طول پدانکل در عملکرد دانه نیز حائز اهمیت است که همبستگی مثبت و معنیداری در هر دو محیط، به‌ویژه تنش آبی با عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک داشته است. با توجه به همبستگی مثبت و معنی‌دار عملکرد بیولوژیک با عملکرد دانه، می‌توان آن را مهم‌ترین صفت موثر بر عملکرد دانه در هر دو محیط شناخت؛ بنابراین تقویت این صفت برای افزایش عملکرد، تا حد زیادی معقول میباشد. از میان صفات مورد مطالعه در شرایط تنش، عملکرد بیولوژیک از جمله سه صفت اثرگذار بر عملکرد دانه است. مطالعات نشان می‌دهند که افزایش در عملکرد بیولوژیک زمانی موثر خواهد بود که کربوهیدراتهای تولید شده در طی فتوسنتز به طرف اندامهای اقتصادی یا دانهها تخصیص یابد (Reynolds et al., 2009).

پژوهشگران زیادی پیشرفت عملکرد را در طی سالهای اخیر به دلیل افزایش ماده خشک گیاه دانسته‌ا‌ند (Fischer, 2008, Shahrasbi et al., 2016). نتایج به‌دست آمده در صفات اجزای عملکرد با نتایج سایر پژوهشگران مطابقت دارد (Gooding et al., 2003; Emam et al., 2007; Paknejad et al., 2007).

نتایج به دست آمده از رگرسیون مرحلهای به روش گام به گام برای عملکرد به عنوان متغیر تابع و دیگر صفات اندازهگیری شده به عنوان متغیر مستقل برای دو شرایط عدم تنش و تنش در جدولهای ۷ و ۸ نشان داده شده است.

جدول۷- ضرایب رگرسیونی گام به گام برای عملکرد دانه گندم و جو در شرایط عدم تنش.

Table 7. Stepwise regression coefficients of wheat and barley grain yield at non-stress conditions.

R²	Parcial R²	Standard error	Std Regression coefficient (Beta)	Logged traits
.797	.797	0.047	0.89	Biological yield (g/m²)
.929	.132	5.65	0.38	LAI at flowering
.949	.20	2.37	0.20	Harvest index (%)
.975	.26	1.49	0.28	Flag leaf weight (g/m²)
.983	.008	3.85	0.17	Spike length (cm)

جدول۸- ضرایب رگرسیونی گام به گام برای عملکرد دانه گندم و جو در شرایط تنش آبی.

Table 8. Stepwise regression coefficients of wheat and barley grain yield under stress conditions.

R²	Parcial R2	Standard error	Std Regression coefficient (Beta)	Logged traits
86.9	.869	0.046	0.93	Biological yield (g/m2)
98.8	.119	0.81	0.38	Harvest index (%)
99.3	.005	0.96	0.12	Number of grain/spike

از میان صفات گوناگون در شرایط عدم تنش، عملکرد بیولوژیک نخستین صفتی بود که به مدل وارد شد و به تنهایی 7/79 درصد از تغییرات عملکرد را توجیه کرد. در مرحله بعدی، شاخص سطح برگ وارد مدل شد که ضریب تبیین را به 9/92 درصد افزایش داد. در مراحل سوم، چهارم و پنجم، صفات شاخص برداشت، وزن برگ پرچم و طول سنبله وارد مدل شدند که به ترتیب ضریب تبیین را به 9/94، 5/97 و 3/98 افزایش دادند. از میان صفات در شرایط تنش، عملکرد بیولوژیک نخستین صفتی بود که به مدل وارد شد و به تنهایی 9/86 درصد از تغییرات عملکرد را توجیه کرد. در مرحله بعدی، شاخص برداشت وارد مدل شد که ضریب تبیین را به 8/98 درصد افزایش داد. در مرحله سوم، تعداد دانه در سنبله وارد مدل شد و ضریب تبیین به 3/99 درصد رسید. نتایج نشان میدهد که در هر دو شرایط عدم تنش و تنش آبی، صفت عملکرد بیولوژیک، بیشترین نقش را در عملکرد دارد و این صفت میتواند به عنوان نشانگری برای عملکرد در شرایط عدم تنش و تنش آبی استفاده شود. نتایج به‌دست آمده در صفات اجزای عملکرد، با نتایج سایر پژوهشگران مطابقت دارد (2016Okuyama et al., 2004; Amini et al., 2005; Mohseni et al.,)

تجزیه به عاملها برای دو شرایط عدم تنش و تنش آبی، به ترتیب در جدولهای 9 و 10 ارایه شده است. در شرایط عدم تنش، سه عامل در مجموع 70/84 درصد از کل تنوع موجود را توجیه کردند (جدول ۹).

جدول 9- تجزیه به عامل با چرخش وریماکس رقمهای گندم و جو در شرایط عدم تنش.

Table 9. Factor analysis after varimax rotation of wheat and barley cultivars under non-stress conditions.

Factors
	Factor 3	Factor 2	Factor 1	Traits
	.000	.167	.931	Biological yield (g/m²)
	.089	.490	.843	Grain yield (g/m²)
	.164	.796	-.320	Harvest index (%)
	.154	-.114	.923	Peduncle length(cm)
	-.288	.110	.903	Spike length(cm)
	.584	.616	-.238	Awn length(cm)
	.010	.203	.832	Flag leaf length(cm)
	.407	.290	.564	Plant height (cm)
	.296	-.073	.893	Flag leaf weight(g/m²)
	.019	.915	-.291	Number of fertile tillers/m²
	-.159	-.355	.769	Number of grain/spike
	-.356	.881	-.026	Number of spikes/m²
	-.445	.325	.711	Number of grains/m²
	-.081	.157	.941	Spike dry weight (g/m²)
	.064	.291	.815	1000- grains weight
	-.127	.924	.255	LAI at flowering
	.165	-.467	.860	Days to flowering
	.089	-.327	.923	Days to physiological maturity
	1.14	4.49	9.60	Special amount
	6.37	24.98	53.33	% Variance ratio
	84.70	78.32	53.33	% Cumulative variance

در عامل نخست، وزن خشک سنبله، عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه، طول پدانکل، طول سنبله، وزن هزار دانه، تعداد دانه در سنبله و واحد سطح بالاترین، بار عاملی را داشتند. این عامل، ۵۳ درصد از تغییرات را توجیه کرد که میتوان آن را عملکرد و صفات وابسته به عملکرد نامگذاری کرد. در عامل دوم، شاخص سطح برگ، شاخص برداشت تعداد پنجه بارور و تعداد سنبله در مترمربع، بیشترین بار عاملی را داشتند. این عامل 98/24 درصد از تغییرات را توجیه کرد که این عامل را میتوان میزان نورساخت (فتوسنتز) نامگذاری کرد. در عامل سوم، طول ریشک، ارتفاع بوته و تعداد دانه در متر مربع، بیشترین بار عاملی را داشتند. این عامل 37/6 درصد از تغییرات را توجیه کرد که این عامل را میتوان میزان تولید دانه معرفی کرد. نتایج تجزیه به عاملها در شرایط تنش نشان داد که سه عامل در مجموع،59/87 درصد از کل تنوع موجود را توجیه کردند (جدول 10). در عامل نخست، عملکرد بیولوژیک، طول پدانکل، تعداد دانه در سنبله، عملکرد دانه، طول سنبله، ارتفاع بوته، وزن خشک سنبله و برگ پرچم، وزن هزار دانه، روز تا گلدهی و رسیدگی فیزیولوژیک بالاترین بار عاملی را داشتند. این عامل 96/55 درصد از تغییرات را توجیه کرد که این عامل را میتوان عملکرد و صفات وابسته به عملکرد نامگذاری کرد. در عامل دوم، تعداد سنبله در متر مربع، طول ریشک، تعداد پنجه در مترمربع و شاخص سطح برگ، بیشترین بار عاملی را داشتند. این عامل 78/25 درصد از تغییرات را توجیه کرد که این عامل را میتوان صفات وابسته به تولید دانه نامگذاری کرد. در عامل سوم، شاخص برداشت بیشترین بار عاملی را داشتند. این عامل 37/6 درصد از تغییرات را توجیه کرد که این عامل را میتوان به همین عنوان در نظر گرفت. نتایج این پژوهش با نتایج برخی پژوهشگران دیگر (Mohammadi et al., 2007; Guendouz et al., 2012) که اعلام کردهاند عملکرد بیولوژیک بهصورت معنیداری مرتبط با عملکرد دانه گندم در هر دو شرایط است، مطابقت داشت.

جدول۱۰- تجزیه به عامل با چرخش وریماکس رقم‌های گندم و جو در شرایط تنش آبی.

Table 9. Factor analysis after varimax rotation of wheat and barley variety under stress condition.

Factors
	Factor 3	Factor 2	Factor 1	Traits
	-.099	.335	.906	Biological yield (g/m²)
	.217	.341	.898	Grain yield (g/m²)
	.777	.258	.488	Harvest index (%)
	-.013	.025	.977	Peduncle length(cm)
	.180	-.443	.851	Spike length(cm)
	.407	.820	-.061	Awn length(cm)
	.109	-.279	.788	Flag leaf length(cm)
	.023	.368	.880	Plant height (cm)
	-.155	-.328	.880	Flag leaf weight(g/m²)
	.077	.830	-.495	Number of fertile tillers/m²
	-.223	.022	.923	Number of grain/spike
	.114	.952	-.110	Number of spikes/m²
	-.082	.706	.631	Number of grains/m²
	-.189	.331	.853	Spike dry weight (g/m²)
	-.159	.237	.637	1000- grains weight
	.108	.664	.480	LAI at flowering
	-.092	-.551	.818	Days to flowering
	-.028	-.388	.904	Days to physiological maturity
	1.05	4.64	10.07	Special amount
	5.84	25.78	55.96	% Variance ratio
	87.59	81.74	55.96	% Cumulative variance

نتیجه گیری کلی

نتایج این آزمایش نشان داد که تنش آبی و تنش نیتروژن، با کاهش اجزای عملکرد، باعث کاهش عملکرد دانه گندم و جو میشوند. در شرایط عدم تنش، بیشترین عملکرد دانه در سطوح بالاتر کود نیتروژن به‌دست آمد درحالی‌که در شرایط تنش آبی، واکنش گیاهی به افزایش نیتروژن کمتر بود. بیشترین عملکرد در تیمار عدم تنش و تنش آبی، مربوط به رقم سیوند بود و رقم فجر ۳۰، عملکرد کمتری نسبت به رقمهای دیگر گندم نشان داد. از نکات شایان توجه در این آزمایش، همبستگی مثبت و معنیدار عملکرد بیولوژیک و طول پدانکل در هر دو شرایط، به‌ویژه تنشها است که افزایش هر یک از آنان، سبب افزایش دیگری و در نهایت سبب افزایش عملکرد دانه خواهد شد و میتوان از آن‌ها در انتخاب مستقیم برای افزایش عملکرد استفاده کرد. در تجزیةرگرسیون نیز عملکرد بیولوژیک وارد مدل شد. نتایج نشان داد که در هر دو شرایط عدم تنش و تنش آبی، صفت عملکرد بیولوژیک، بیشترین نقش را در عملکرد دارد. بنابراین به عنوان یک نتیجه گیری کلی میتوان این صفت را به عنوان یک نشانگر برای عملکرد در شرایط عدم تنش و تنش آبی استفاده کرد و همچنین انجام آبیاری در حد نیاز آبی میتواند با مصرف آب کمتر، عملکرد مطلوبی دارد و از نظر صرفه جویی در زمان و هزینه، سودمند است و میتواند به عنوان یک راهبرد مطلوب برای توزیع عادلانۀ منابع محدود آب در سطوح مطلوب کاربرد نیتروژن در بین کشاورزان بیشتری کاربرد داشته باشد.

REFERENCES

Ahmadi, H., Fallah Ghalhari, A. & Goodarzi, M. (2018). Estimation and determination of spatial pattern of water requirement of apple tree in Iran. Iranian Journal of ECO Hydrology, 5(1),149-160.
Amiri, R., Bahraminejad. S., & Sasani, S. (2013). Evaluation of genetic diversity of bread wheat genotypes based on physiological traits in nonstress and terminal drought stress conditions. Cereal Research. 2(4): 289-305. (In Persian with English abstract).
Amini, A., Esmailzade-Moghadam, M. & Vahabzadeh, M. (2000). Genetic diversity based on agronomic performance among Iranian wheat Landraces under moistur stress. Proc. 7^th International Wheat Conference, Nov. 27- Dec 2, 2005. Mardel Plata-Argentina.
Bakhshandeh, A., Fard, S. & Naderi, A. (2003). Evaluation of grain and grain yield components and some agronomic traits of spring wheat genotypes under limited irrigation condition in Ahwaz. Pajouhesh & Sazandegi. 61: 57-65. (In Persian with English abstract).
Bakhshandeh, E., Soltani, A., Zeinali, E. & Ghadiryan, R. (2013). Study of dry matter and nitrogen accumulation, remobilization and harvest index in bread and durum wheat cultivars. Electronic Journal of Crop Production. 6(1), 39-59. (In Persian with English abstract).
Baygi, Z., Saifzadeh, S., Shirani Rad, A. H., Valadabadi, S. A, & Jafarinejad, A. (2017). Effects of planting date on growth indices and yield and yield components of some wheat cultivars in Neshabur. Applied Research in Field Crops .30(2), 1-18. (In Persian with English abstract).
Condon, A. G., Richard, R. A., Rebetzke, G. J. & Farquhar G. D. (2004). Breeding for high water use efficiency. Journal of Experimental Botany, 55, 2247-2459.
Deihimfard, R., Zand, E., Mahdavi, A. & Soufizadeh, S. (2007). Herbicide risk assessment during the Wheat Self-sufficiency Project in Iran: Pest Management Science, 63(10), 1036–1045.
Emam, Y., Ranjbari, A. & Bohrani, M. J. (2007). Evaluation of grain yield and its components in wheat genotypes under drought stress condition after anthesis. Journal of Water and Soil Science, 11, 317-327. (In Persian with English abstract).
Enayatgholizadeh, M. R., Fathi G. & M., Razaz. (2011). Response of wheat cultivars to drought stress and different levels of nitrogen under Khuzestan climate. Crop Ecophysiology, 17, 1-14. (In Persian with English abstract).
Fallahi, H. A., Nasseri, A. & Siadat, A. (2008). Wheat yield components are positively influenced by nitrogen application under moisture deficit environments. International Journal of Agriculture and Biology, 10, 673-676.
Faures, J. (2002). The FAO irrigated area forecast for 2030. FAO Rome Italy. htpp://www.fao.org.
Fischer, R. A. 2008. The importance of grain or kernel number in wheat: A reply to Sinclair and jamieson. Field Crop Research, 105, 15-21.
Gardner, F. P., Pearce, R. B. & Mitchell, R. L. (1985). Physiology of crop plants (1th Ed.). Iowa State Univ. Press, Ames. Pp. 323.
Gooding, M. J., Ellis, R. H., Shewry, P. R. & Schofield, J. D. (2003). Effects of restricted water availability and increased temperature on the grain filling, drying and quality of winter wheat. Journal of Cereal Science, 37, 295–309.
Gupta, N. K., Gupta, S. & Kumar, A. (2001). Effect of water stress on physiological attributes and their relationship with growth and yield of wheat cultivars at different stages. Journal of Agronomy and Crop Science, 186, 55-62.
Guoth, A., Tari, I., Galle, A., Csiszar, J., Pecsvaradi, A., Cseuz, L. & Erdei, L. (2009). Comparison of the drought stress responses of tolerant and sensitive wheat cultivars during grain filling: Changes in flag leaf photosynthetic activity, ABA levels, and grain yield. J. .Plant Growth Regulators, 28,167-176.
Guendouz, A., Gussoum, S., Maamari, K. & Hafsi, M. (2012). Effect of supplementary on grain yield, yield components and some morphological traits of Drum Wheat (Triticum Durum Desf.) cultivar. Advances in Environmental Biology, 6, 564-572.
Ghaemi, A. A. & Zamani, B. (2015). Effect of different level of water stress and nitrogen fertilizer on yield and yield components of barley in badjgah (Fars province). Journal of Water and Soil, 29(4), 954-965. (In Persian with English abstract).
Khan, A. S., Ul-Allah, S. & Sadique, S. (2010). Genetic variability and correlation among seedling traits of wheat (Triticum aestivum) under water stress. International Journal of Agriculture and Biology, 2, 247-250.
Khayatnezhad, M., Zaeifizadeh, M., Gholamin, R. & Jamaati-e-somarin, S. (2010). Study of genetic diversity and path analysis for yield in durum wheat genotypes under water and dry conditions. World Applied Sciences Journal, 9, 655-665.
Meadows, M. E. (2006). Global change and Southern Africa. Geographical Research, 44, 135-145.
Moustafa, M. A., Boersma, L. & Kronstand, W. E. (1996). Response of four spring wheat cultivars to drought stress. Crop Science, 36, 982-986.
Mohammadi, A., Majidi Heravan, E., Bihamta, M. R. & Heidari Sharifabad, H. (2007). Evaluation of drought stress on agro-morphological characteristic in some wheat cultivars. Pajouhesh and Sazandegi, 73, 184-192 (In Persian with English abstract).
Mohseni, M., Mortazavian, S. M. M., Ramshini, H. A. & Foghi, B. (2016). Evaluation of Bread Wheat Genotypes under Normal and Post-anthesis Drought Stress Conditions for Agronomic Traits. Journal of Crop Breeding, 8(18), 16-29. (In Persian with English abstract).
Navid, S., Soufizadeh, S., Eskandari, A., Kambozia, J. & Zand., E. (2015). Investigation the physiology of yield formation in some dominant (normal and gamma-irrigated) barley (Hordeum vulgare L.) cultivar in temperarate zone, wheat (Triticum aestivum L.) and triticale (Triticosecale wittmack) in Iran. Ph.D. Thesis. Environmental Science Research Institute (ESRI). Shahid Beheshti University (In Persian).
Nofouzi, F., Rashidi, V. & Tarinejad A. R. (2008). Path analysis of grain yield with its components in durum wheat under drought stress. In: International Meeting on Soil Fertility Land Management and Agroclimatology, 29 Oct- 1 Nov, Kusadasi, Turkey. Pp681-686.
Okuyama, L. A., Fedrizzi, L. C. & Barbosa, J. F. (2004). Correlation and path analysis of yield and its components and plant traits in wheat. Ciencia Rural, 34, 1701-1708.
Parzivand, A., Ghooshchi, F., Momayezi, M. & Tohidimoghadam, M. H. T. (2011). Effects of zinc spraying and nitrogen fertilizer on yield and some seed qualitative traits of wheat under drought stress conditions. J. Crop Production Research, 3, 56-69.
Paknezhad, F., Majidi, A., Nourmohammadi, G., Sayyidat, A. & Vazan, S. (2007). Evaluation of the effect of drought stress on the traits affecting the accumulation of grain material in different wheat cultivars. Journal of Agricultural Sciences. 13(1), 137-148. (In Persian with English abstract).
Paknejad, F., Nasri, M., Tohidi Moghadam, H. R., Zahedi, H. & Jami Alahmadi, M. (2007). Effects of drought stress on chlorophyll fluorescence parameters, chlorophyll content and grain yield of wheat cultivars. Journal of Biological Sciences7, 841-847.
Reynolds, M., Foulkes, M.J., Slafer, G.A., Berry, P., Parry, M.A., Snap, J.w., Angus, W.J. (2009). Raising yield potential in wheat. J. Experimental Botany. 60 (7), 1899-1918.
Shamsi, K. (2010). The effects of drought stress on yield, relative water content, proline, soluble carbohydrates and chlorophyll of bread wheat cultivars. Journal of Animal and Plant Sciences. 8, 1051-1060.
Shahrasbi, S., Emam, Y., Ronaghi, A. & Pirasteh-Anosheh, H. (2016). Effect of drought stress and nitrogen fertilizer on grain yield and agronomic nitrogen use efficiency of wheat (Triticum aestivum L. cv. Sirvan) in Fars Province, Iran conditions. Iranian Journal of Crop Sciences. 17(4), 349 -363. (In Persian with English abstract).
Sheidaeian, M., Ziatabar Ahmadi, M. K. & Fazloula, R. (2015). Study on climate change effect on net irrigation requirement and yield for rice crop (Case study: Tajan plain). Journal of Water and Soil, 28, 1284-1297. (In Persian with English abstract).
Shirani Rad, A. (2008). Crop physiology.3^rd edition. Institute of Art and Culture of Tehran Dibagaran press. Pp 360. (In Persian).
Tahmasebi, S., Khodambashi, M. & Rezai, A. 2007. Estimation of genetic parameters for grain yield and related traits in wheat using diallel analysis under optimum and moisture stress conditions. Journal of Agricultural Sciences and Natural Resources, 1, 229-240 (In Persian with English abstract).
Zarei, M., Kazemini, S. A. R. & Bahrani, M. J. (2015). Effect of tillage systems and stress on wheat growth and yield. . Iranian Journal of Field Crops Research, 92(8), 793-804. (In Persian with English abstract).
Zhang, T. & Huang, Y. (2012). Impacts of climate change and inter-annual variability on cereal crops in china from 1980 t0 2008. Journal of the Science of Food and Agriculture, 92(8), 1643-1652.

مراجع

بر بخش کشاورزی میباشد (Meadows, 2006). با توجه به افزایش سرانه مصرف آب در کشور، محدودیت منابع آبی، افزایش جمعیت، نیاز روزافزون کشور به امنیت غذایی و پائین بودن راندمان آبیاری در مزارع، بازنگری روشهای آبیاری، امری اجتنابناپذیر است و در این راستا، هر گونه تلاش در بخش کشاورزی بهعنوان بزرگترین مصرف کننده آب قابل توجه است. از این رو، مطالعه واکنش گیاه نسبت به شرایط تنش آبی و تعیین پارامترهای مرتبط برای تدوین یک برنامة آبیاری کارا جهت دستیابی به یک مدیریت اثربخش در سطح مزرعه، امری ضروری است (Sheidaeian et al., 2015).

مواد و روشها

Figure 1. Mean temperature and total rainfall on a monthly scale during 2016-2017 at Research Farm of the Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj.

جدول 1- ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش

Table 1. Physico-chemical properties of the experimental site soil.

Depth (cm)	Soil texture	Sand %	Clay %	Silt %	pH	EC (dSm-1)	SAT%	FC %	PWP %	BD (g-cm^-3)	OC %	NO₃^- (mg-kg^-1)	NH₄⁺ (mg-kg^-1)
0-30	Clay loam	28	33	39	8.4	2.77	47.6	35.7	20.6	1.35	1.38	72	1.66
30-60	Clay loam	26	34	40	8.3	3.01	45	35	20.6	1.38	0.4	54	2.51
60-90	Clay loam	26	34	40	8.4	1.54	44.3	34.8	20.5	1.19	0.2	48	1.46

معادله ۱

CWR = ET0 × Kc × A معادله 2

نتایج و بحث

جدول2- تجزیه واریانس صفات گوناگون رقمهای گندم و جو در تیمارهای آبی و نیتروژن

Table 2. Variance analysis of theplant height and yield components of wheat and barley in irrigation & nitrogen treatments

		(Mean Squares)
Flag leaf weight	Awn length	Spike length	Flag leaf length	Peduncle length	Plant height	df	S.O.V
0.26ns	1.77ns	1.03ns	2.31	0.50ns	166.10ns	2	Block
186.94**	21.45**	39.64**	46.69**	75.69**	3228.89**	1	Irrigation (I)
8.11	1.58	0.164	1.81	0.77	211.83	2	First error
207.91**	12.68**	23.71**	19.36**	67.78**	2022.90**	1	Nitrogen (N)
409.40**	10**	33.90**	34.61**	72.97**	251.23**	2	Cultivar (C)
2.68ns	2.39ns	6.84ns	2.05ns	2.05ns	149.08ns	1	I × N
10.49ns	0.42ns	1.64ns	2ns	0.09ns	197.79ns	2	I × C
4.64ns	1.42ns	0.11ns	1.27ns	0.03ns	81.32ns	2	N × C
0.84ns	1.35ns	0.07ns	2.55*	0.65ns	28.65ns	2	I ×N× C
4.42	1.24	0.82	0.61	0.89	52.59	20	Second error

جدول ۲-ادامه

			(Mean Squares)
1000- Grain weight	Spike dry weight	Number of spikes/m²	Number of grains/m²	Number of grains/ spike	Number of fertile	Number of fertile	df	S.O.V
96.42ns	3189.61ns	2825.85ns	2117523.3ns	14.11ns	6580.19ns	0.067ns	2	Block
770.98**	299694.20**	229158.47**	525895504.8**	191.36**	298662.25**	3.06**	1	Irrigation (I)
15.29	559.81	497.84	3133586.8	5.44	80.08	0.0008	2	First error
494.32**	339721.89**	131608.11**	305628424**	132.25**	169606.69**	1.73**	1	Nitrogen (N)
104.96**	80926.74**	109158.67**	40177834**	206.69**	421753.36**	4.322**	2	Cultivar (C)
3.61ns	1697.44ns	182.74ns	4077283.1ns	23.36ns	29526.69ns	0.302ns	1	I × N
5.84ns	6450.22ns	1657.92ns	5988391.6ns	2.52ns	248.08ns	0.002ns	2	I × C
1.42ns	5371.38ns	100.13ns	3021740.6ns	3.08ns	191.19ns	0.0019ns	2	N × C
3ns	2521.35ns	298.86ns	126347.9ns	0.36ns	82.69ns	0.0008ns	2	I ×N× C
13.91	2863.92	1975.99	5631985	7.57	4182.77	0.042	20	Second error

جدول ۲-ادامه

		(Mean Squares)
Leaf area index	Days to Flowering	Days to Physiological maturity	Harvest index	Biological yield	Grain yield	df	S.O.V
0.001ns	1.08**	0.08ns	0.583ns	1900.408ns	32095.175ns	2	Block
18.49**	58.77**	53.77**	140.027**	313488.01**	1249227.210**	1	Irrigation (I)
0.020	0.027	0.86	11.36	2439.905	5379.311	2	First error
14.84**	49**	64**	96.69**	259522.321**	956109.137**	1	Nitrogen (N)
2.86**	612.75**	225.75**	21ns	31486.754**	254046.065**	2	Cultivar (C)
0.10ns	0.11ns	0.000ns	3.36	8.027ns	194.928ns	1	I × N
0.32ns	0.86ns	1.027ns	40.44*	377.903ns	13023.227ns	2	I × C
0.35ns	0.08ns	0.08ns	19.11ns	727.607ns	5587.503ns	2	N × C
0.09ns	0.19ns	0.25ns	10.11ns	620.047ns	3122.686ns	2	I ×N× C
0.19	0.15	0.60	10.372	1235.302	6002.493	20	Second error

**، * و ns به ترتیب معنی دار در سطوح احتمال یک و پنج درصد وعدم معنی‌داری.

**, *, and ns: significant at 1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول ۳- مقایسه میانگین صفات مرتبط با عملکرد و اجزای عملکرد رقمهای گندم و جو در تیمارهای آبی و نیتروژن

Table 3. Mean comparison of the yield and yield components of wheat and barley affected by irrigation and nitrogen stresses

Flag leaf weight (g/m²)	Awn length (cm)	Spike length (cm)	Flag leaf length (cm)	Peduncle length (cm)	Plant height (cm)
						Irrigation
26.83a	9.15a	11.49a	20.67a	22.96a	97.17a	No water stress
22.27b	7.61a	9.39b	18.39b	20.06b	78.23b	Water stress
						Nitrogen
26.95a	8.97a	11.25a	20.26a	22.88a	95.20a	No nitrogen stress
22.15b	7.79b	9.63b	18.80b	20.14b	80.20b	Nitrogen stress
						Cultivar
26.71b	7.77b	10.95b	19.42b	22.31b	92a	Pishtaz
29a	7.94b	11.80a	21.28a	23.48a	88.1b	Sivand
17.94c	9.43a	8.56c	17.89c	18.75c	82.9c	Fajr 30

جدول۳-ادامه

1000- Grain weight (g)	Spike dry weight (g/m²)	Number of spikes/m²	Number of grains/m²	Number of grains/ spike	Number of fertile tillers/m²	Number of fertile tillers/bush
							Irrigation
39.25a	838.08a	754.75a	23078.7a	30.77a	697.94a	2.23a	No water stress
30b	655.60b	595.18b	15434.6b	26.16b	515.77b	1.65b	Water stress
							Nitrogen
38.33a	843.99a	735.43a	22170.3a	30.38a	675.50a	2.16a	No nitrogen stress
30.92b	649.71b	614.51b	16342.9b	26.55b	538.22b	1.72b	Nitrogen stress
							Cultivar
34.79a	769.38b	587.96c	17825.4b	29.75a	487.17b	1.55b	Pishtaz
37.5a	815.35a	660b	21318.3a	31.83a	510.50b	1.63b	Sivand
31.59b	655.81c	776.9a	18626.2b	23.83b	822.92a	2.63a	Fajr 30

جدول۳-ادامه

Days to Physiological maturity	Days to Flowering	Leaf area index	Harvest index	Biological yield (g/m²)	Grain yield (g/m²)
						Irrigation
217.55a	185.44a	5.77a	40.22a	1586.42a	643.42a	No water stress
215.11b	182.88b	4.34b	36.27b	1213.85b	456.79b	Water stress
						Nitrogen
217.66a	185.33a	5.70a	39.88a	1563.1a	635.01a	No nitrogen stress
215b	183b	4.41b	36.61b	1237.1b	465.20b	Nitrogen stress
						Cultivar
218.58a	188.41a	4.49b	37.25a	1433.5b	553.2b	Pishtaz
219.08a	188.16a	5.32a	37.75a	1526a	599.6a	Sivand
211.33b	175.91b	5.36a	39.75a	1240.8c	497.3c	Fajr 30

در هر ستون، میانگین‌های دارای حروف مشترک، بر اساس آزمون دانکن و در سطح پنج درصد، تفاوت معنی داری ندارند.

In each column, means followed by similar letter(s) are not significantly different at 5% of probability level, based on Duncan test.

جدول۴- درصد تغییرات ناشی از تنش آب و نیتروژن بر روی صفات اندازه گیری شده

Table 4- Traits change percentages affected by water and nitrogen stress

Decrease (%)	Mean		Traits
Decrease (%)	Water & nitrogen stress	No stress	Traits
-39.71	1048.55	1747.06	Biological yield (g/m²)
-48.94	372.36	728.80	Grain yield (g/m²)
-15.38	34.55	41.39	Harvest index
-23.39	18.45	24.10	Peduncle length (cm)
-29.81	9.01	12.74	Spike length (cm)
-28.88	6.76	9.49	Awn length (cm)
-17.39	17.9	21.64	Flag leaf length (cm)
-30.38	72.77	106.71	Plant height (cm)
-33.36	20.14	29.51	Flag leaf weight(g/m²)
-41.19	475.69	795.14	Number of fertile tillers/m²
-26.61	23.23	31.85	Number of grains/ spike
-34.61	532.46	812.96	Number of spikes/m²
-52	12184.24	25655.87	Number of grains/m²
-39.59	565.33	942.10	Spike dry weight (g/m²)
-38.52	26.61	43.28	1000- grain weight
-34.08	2.92	6.47	LAI at flowering

جدول ۵- ضرایب همبستگی ساده بین عملکرد و اجزای عملکرد رقمهای گندم و جو در شرایط عدم تنش.

Table 5. Simple correlation coefficients between grain yield and yield components of wheat & barley in non-stress conditions.

	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Biological yield (g/m2)	1
Grain yield (g/m2)	.893^**	1
Harvest index	-.170	.199	1
Peduncle length (cm)	.826^**	.715^**	-.360	1
Spike length (cm)	.813^**	.787^**	-.231	.765^**	1
Awn length (cm)	-.129	.114	.582^*	-.135	-.390	1
Flag leaf length (cm)	.825^**	.818^**	-.102	.807^**	.761^**	-.088	1
Plant height (cm)	.530^*	.590^**	.045	.500^*	.463	.215	.536^*	1
Flag leaf weight (g/m2)	.806^**	.757^**	-.311	.832^**	.718^**	-.057	.691^**	.499^*	1
Number of fertile tillers/m2	-.100	.210	.818^**	-.401	-.140	.600^**	-.108	.097	-.308	1
Number of grains/ spike	.595^**	.427	-.504^*	.734^**	.651^**	-.378	.462	.318	.647^	-.576^*	1
Number of spikes/m²	.156	.352	.552^*	-.145	.154	.393	.221	.146	-.197	.766^**	-.343	1
Number of grains/m²	.684^**	.667^**	-.075	.581^*	.736^**	-.071	.606^**	.388	.468	.025	.688^**	.443	1
Spike dry weight (g/m2)	.951^**	.877^**	-.228	.786^**	873^**	-.200	.760^**	.513*	.827^**	-.099	.645^**	.126	.709^**	1
1000- grain weight (g)	.784^**	.845^**	.049	.746^**	.801^**	-.004	.603^**	.464	.751^**	.071	.494^*	.154	.582^*	.808^**	1
LAI at flowering	.324	.633^**	.602^**	.106	.369	.428	.376	.299	.186	.707^**	-.076	.772^**	.509^*	.367	470^*	1
Days to flowering	.724^**	.524^*	-.604^**	.869^**	.687^**	-.422	.616^**	.389	.856^**	.656^	.780^**	-.499^*	.361	.726^**	.588^**	-.253	1
Days to physiological maturity	.825^**	.655^**	-.512^*	.880^**	.778^**	-.401	.707^**	.421	.885^**	-.552^*	.777^**	-.351	.471^*	.835^**	.639^**	-.098	.973^**	1

**،* و ns به ترتیب معنی‌دار در سطوح احتمال یک و پنج درصد و عدم معنی‌داری.

**, *, and ns: significant at 1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول ۶- ضرایب همبستگی ساده بین عملکرد و اجزای عملکرد رقمهای گندم و جو در شرایط تنش آبی.

Table6- Simple correlation coefficients between grain yield and yield components of wheat and barley in stress condition.

	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Biological yield (g/m2)	1
Grain yield (g/m2)	.932^**	1
Harvest index	.454	.730^**	1
Peduncle length (cm)	.873^**	.878^**	.499^*	1
Spike length (cm)	.603^*	.636^**	.412	.816^**	1
Awn length (cm)	.255	.174	-.052	-.025	-.510^*	1
Flag leaf length (cm)	.574^*	.579*	.288	.732^**	.831^**	-.364	1
Plant height (cm)	.916^**	.928^**	.566^*	.847^**	.568^*	.274	.614^**	1
Flag leaf weight (g/m2)	.699^**	.623^**	.188	.867^**	.862^**	-.336	.784^**	.605^*	1
Number of fertile tillers/m2	-.153	-.147	.002	-.519^*	-.772^**	.632^**	-.577^*	-.154	-.668^**	1
Number of grains/ spike	.832^**	.787^**	.309	.912^**	.714^**	.056	.701^**	.804^**	.853^**	-.460	1
Number of spikes/m²	.188	.218	.255	-.170	-.478^*	.659^**	-.279	.253	-.403	.853^**	-.097	1
Number of grains/m²	.786^**	.767^**	.399	.572^*	.213	.508^*	.329	.796^**	.362	.265	.687^**	.654^**	1
Spike dry weight (g/m2)	.945^**	.863^**	.355	.817^**	.560^*	.314	.533^*	.862^**	.628^**	-.170	.809^**	.186	.767^**	1
1000- grain weight (g)	.652^**	.599^**	.297	.618^**	.428	.175	.308	.684^**	.518^*	-.127	.563^*	.131	.523^*	.522^*	1
LAI at flowering	.620^**	.628^**	.374	.449	.178	.411	.302	.566^*	.258	.351	.379	.621^**	.751^**	.579^*	.378	1
Days to flowering	.576^*	.538^*	.197	.814^**	.920^**	-.461	.742^**	.506^*	.912^**	-.875^**	.759^**	-.631^**	.130	.532^*	.419	-.486^*	1
Days to physiological maturity	.700^**	.682^**	.318	.901^**	.939^**	-.332	.800^**	.643^**	.905^**	-.789^**	.819^**	-.485^*	.284	.670^**	.422	-.308	.964^**	1

**،* و ns به ترتیب معنی‌دار در سطوح احتمال یک و پنج درصد و عدم معنی‌داری.

**, *, and ns: significant at 1% and 5% of probability levels and non-significant, respectively.

جدول۷- ضرایب رگرسیونی گام به گام برای عملکرد دانه گندم و جو در شرایط عدم تنش.

Table 7. Stepwise regression coefficients of wheat and barley grain yield at non-stress conditions.

R²	Parcial R²	Standard error	Std Regression coefficient (Beta)	Logged traits
.797	.797	0.047	0.89	Biological yield (g/m²)
.929	.132	5.65	0.38	LAI at flowering
.949	.20	2.37	0.20	Harvest index (%)
.975	.26	1.49	0.28	Flag leaf weight (g/m²)
.983	.008	3.85	0.17	Spike length (cm)

جدول۸- ضرایب رگرسیونی گام به گام برای عملکرد دانه گندم و جو در شرایط تنش آبی.

Table 8. Stepwise regression coefficients of wheat and barley grain yield under stress conditions.

R²	Parcial R2	Standard error	Std Regression coefficient (Beta)	Logged traits
86.9	.869	0.046	0.93	Biological yield (g/m2)
98.8	.119	0.81	0.38	Harvest index (%)
99.3	.005	0.96	0.12	Number of grain/spike

جدول 9- تجزیه به عامل با چرخش وریماکس رقمهای گندم و جو در شرایط عدم تنش.

Table 9. Factor analysis after varimax rotation of wheat and barley cultivars under non-stress conditions.

Factors
	Factor 3	Factor 2	Factor 1	Traits
	.000	.167	.931	Biological yield (g/m²)
	.089	.490	.843	Grain yield (g/m²)
	.164	.796	-.320	Harvest index (%)
	.154	-.114	.923	Peduncle length(cm)
	-.288	.110	.903	Spike length(cm)
	.584	.616	-.238	Awn length(cm)
	.010	.203	.832	Flag leaf length(cm)
	.407	.290	.564	Plant height (cm)
	.296	-.073	.893	Flag leaf weight(g/m²)
	.019	.915	-.291	Number of fertile tillers/m²
	-.159	-.355	.769	Number of grain/spike
	-.356	.881	-.026	Number of spikes/m²
	-.445	.325	.711	Number of grains/m²
	-.081	.157	.941	Spike dry weight (g/m²)
	.064	.291	.815	1000- grains weight
	-.127	.924	.255	LAI at flowering
	.165	-.467	.860	Days to flowering
	.089	-.327	.923	Days to physiological maturity
	1.14	4.49	9.60	Special amount
	6.37	24.98	53.33	% Variance ratio
	84.70	78.32	53.33	% Cumulative variance

جدول۱۰- تجزیه به عامل با چرخش وریماکس رقم‌های گندم و جو در شرایط تنش آبی.

Table 9. Factor analysis after varimax rotation of wheat and barley variety under stress condition.

Factors
	Factor 3	Factor 2	Factor 1	Traits
	-.099	.335	.906	Biological yield (g/m²)
	.217	.341	.898	Grain yield (g/m²)
	.777	.258	.488	Harvest index (%)
	-.013	.025	.977	Peduncle length(cm)
	.180	-.443	.851	Spike length(cm)
	.407	.820	-.061	Awn length(cm)
	.109	-.279	.788	Flag leaf length(cm)
	.023	.368	.880	Plant height (cm)
	-.155	-.328	.880	Flag leaf weight(g/m²)
	.077	.830	-.495	Number of fertile tillers/m²
	-.223	.022	.923	Number of grain/spike
	.114	.952	-.110	Number of spikes/m²
	-.082	.706	.631	Number of grains/m²
	-.189	.331	.853	Spike dry weight (g/m²)
	-.159	.237	.637	1000- grains weight
	.108	.664	.480	LAI at flowering
	-.092	-.551	.818	Days to flowering
	-.028	-.388	.904	Days to physiological maturity
	1.05	4.64	10.07	Special amount
	5.84	25.78	55.96	% Variance ratio
	87.59	81.74	55.96	% Cumulative variance

نتیجه گیری کلی

REFERENCES

Ahmadi, H., Fallah Ghalhari, A. & Goodarzi, M. (2018). Estimation and determination of spatial pattern of water requirement of apple tree in Iran. Iranian Journal of ECO Hydrology, 5(1),149-160.
Amiri, R., Bahraminejad. S., & Sasani, S. (2013). Evaluation of genetic diversity of bread wheat genotypes based on physiological traits in nonstress and terminal drought stress conditions. Cereal Research. 2(4): 289-305. (In Persian with English abstract).
Amini, A., Esmailzade-Moghadam, M. & Vahabzadeh, M. (2000). Genetic diversity based on agronomic performance among Iranian wheat Landraces under moistur stress. Proc. 7^th International Wheat Conference, Nov. 27- Dec 2, 2005. Mardel Plata-Argentina.
Bakhshandeh, A., Fard, S. & Naderi, A. (2003). Evaluation of grain and grain yield components and some agronomic traits of spring wheat genotypes under limited irrigation condition in Ahwaz. Pajouhesh & Sazandegi. 61: 57-65. (In Persian with English abstract).
Bakhshandeh, E., Soltani, A., Zeinali, E. & Ghadiryan, R. (2013). Study of dry matter and nitrogen accumulation, remobilization and harvest index in bread and durum wheat cultivars. Electronic Journal of Crop Production. 6(1), 39-59. (In Persian with English abstract).
Baygi, Z., Saifzadeh, S., Shirani Rad, A. H., Valadabadi, S. A, & Jafarinejad, A. (2017). Effects of planting date on growth indices and yield and yield components of some wheat cultivars in Neshabur. Applied Research in Field Crops .30(2), 1-18. (In Persian with English abstract).
Condon, A. G., Richard, R. A., Rebetzke, G. J. & Farquhar G. D. (2004). Breeding for high water use efficiency. Journal of Experimental Botany, 55, 2247-2459.
Deihimfard, R., Zand, E., Mahdavi, A. & Soufizadeh, S. (2007). Herbicide risk assessment during the Wheat Self-sufficiency Project in Iran: Pest Management Science, 63(10), 1036–1045.
Emam, Y., Ranjbari, A. & Bohrani, M. J. (2007). Evaluation of grain yield and its components in wheat genotypes under drought stress condition after anthesis. Journal of Water and Soil Science, 11, 317-327. (In Persian with English abstract).
Enayatgholizadeh, M. R., Fathi G. & M., Razaz. (2011). Response of wheat cultivars to drought stress and different levels of nitrogen under Khuzestan climate. Crop Ecophysiology, 17, 1-14. (In Persian with English abstract).
Fallahi, H. A., Nasseri, A. & Siadat, A. (2008). Wheat yield components are positively influenced by nitrogen application under moisture deficit environments. International Journal of Agriculture and Biology, 10, 673-676.
Faures, J. (2002). The FAO irrigated area forecast for 2030. FAO Rome Italy. htpp://www.fao.org.
Fischer, R. A. 2008. The importance of grain or kernel number in wheat: A reply to Sinclair and jamieson. Field Crop Research, 105, 15-21.
Gardner, F. P., Pearce, R. B. & Mitchell, R. L. (1985). Physiology of crop plants (1th Ed.). Iowa State Univ. Press, Ames. Pp. 323.
Gooding, M. J., Ellis, R. H., Shewry, P. R. & Schofield, J. D. (2003). Effects of restricted water availability and increased temperature on the grain filling, drying and quality of winter wheat. Journal of Cereal Science, 37, 295–309.
Gupta, N. K., Gupta, S. & Kumar, A. (2001). Effect of water stress on physiological attributes and their relationship with growth and yield of wheat cultivars at different stages. Journal of Agronomy and Crop Science, 186, 55-62.
Guoth, A., Tari, I., Galle, A., Csiszar, J., Pecsvaradi, A., Cseuz, L. & Erdei, L. (2009). Comparison of the drought stress responses of tolerant and sensitive wheat cultivars during grain filling: Changes in flag leaf photosynthetic activity, ABA levels, and grain yield. J. .Plant Growth Regulators, 28,167-176.
Guendouz, A., Gussoum, S., Maamari, K. & Hafsi, M. (2012). Effect of supplementary on grain yield, yield components and some morphological traits of Drum Wheat (Triticum Durum Desf.) cultivar. Advances in Environmental Biology, 6, 564-572.
Ghaemi, A. A. & Zamani, B. (2015). Effect of different level of water stress and nitrogen fertilizer on yield and yield components of barley in badjgah (Fars province). Journal of Water and Soil, 29(4), 954-965. (In Persian with English abstract).
Khan, A. S., Ul-Allah, S. & Sadique, S. (2010). Genetic variability and correlation among seedling traits of wheat (Triticum aestivum) under water stress. International Journal of Agriculture and Biology, 2, 247-250.
Khayatnezhad, M., Zaeifizadeh, M., Gholamin, R. & Jamaati-e-somarin, S. (2010). Study of genetic diversity and path analysis for yield in durum wheat genotypes under water and dry conditions. World Applied Sciences Journal, 9, 655-665.
Meadows, M. E. (2006). Global change and Southern Africa. Geographical Research, 44, 135-145.
Moustafa, M. A., Boersma, L. & Kronstand, W. E. (1996). Response of four spring wheat cultivars to drought stress. Crop Science, 36, 982-986.
Mohammadi, A., Majidi Heravan, E., Bihamta, M. R. & Heidari Sharifabad, H. (2007). Evaluation of drought stress on agro-morphological characteristic in some wheat cultivars. Pajouhesh and Sazandegi, 73, 184-192 (In Persian with English abstract).
Mohseni, M., Mortazavian, S. M. M., Ramshini, H. A. & Foghi, B. (2016). Evaluation of Bread Wheat Genotypes under Normal and Post-anthesis Drought Stress Conditions for Agronomic Traits. Journal of Crop Breeding, 8(18), 16-29. (In Persian with English abstract).
Navid, S., Soufizadeh, S., Eskandari, A., Kambozia, J. & Zand., E. (2015). Investigation the physiology of yield formation in some dominant (normal and gamma-irrigated) barley (Hordeum vulgare L.) cultivar in temperarate zone, wheat (Triticum aestivum L.) and triticale (Triticosecale wittmack) in Iran. Ph.D. Thesis. Environmental Science Research Institute (ESRI). Shahid Beheshti University (In Persian).
Nofouzi, F., Rashidi, V. & Tarinejad A. R. (2008). Path analysis of grain yield with its components in durum wheat under drought stress. In: International Meeting on Soil Fertility Land Management and Agroclimatology, 29 Oct- 1 Nov, Kusadasi, Turkey. Pp681-686.
Okuyama, L. A., Fedrizzi, L. C. & Barbosa, J. F. (2004). Correlation and path analysis of yield and its components and plant traits in wheat. Ciencia Rural, 34, 1701-1708.
Parzivand, A., Ghooshchi, F., Momayezi, M. & Tohidimoghadam, M. H. T. (2011). Effects of zinc spraying and nitrogen fertilizer on yield and some seed qualitative traits of wheat under drought stress conditions. J. Crop Production Research, 3, 56-69.
Paknezhad, F., Majidi, A., Nourmohammadi, G., Sayyidat, A. & Vazan, S. (2007). Evaluation of the effect of drought stress on the traits affecting the accumulation of grain material in different wheat cultivars. Journal of Agricultural Sciences. 13(1), 137-148. (In Persian with English abstract).
Paknejad, F., Nasri, M., Tohidi Moghadam, H. R., Zahedi, H. & Jami Alahmadi, M. (2007). Effects of drought stress on chlorophyll fluorescence parameters, chlorophyll content and grain yield of wheat cultivars. Journal of Biological Sciences7, 841-847.
Reynolds, M., Foulkes, M.J., Slafer, G.A., Berry, P., Parry, M.A., Snap, J.w., Angus, W.J. (2009). Raising yield potential in wheat. J. Experimental Botany. 60 (7), 1899-1918.
Shamsi, K. (2010). The effects of drought stress on yield, relative water content, proline, soluble carbohydrates and chlorophyll of bread wheat cultivars. Journal of Animal and Plant Sciences. 8, 1051-1060.
Shahrasbi, S., Emam, Y., Ronaghi, A. & Pirasteh-Anosheh, H. (2016). Effect of drought stress and nitrogen fertilizer on grain yield and agronomic nitrogen use efficiency of wheat (Triticum aestivum L. cv. Sirvan) in Fars Province, Iran conditions. Iranian Journal of Crop Sciences. 17(4), 349 -363. (In Persian with English abstract).
Sheidaeian, M., Ziatabar Ahmadi, M. K. & Fazloula, R. (2015). Study on climate change effect on net irrigation requirement and yield for rice crop (Case study: Tajan plain). Journal of Water and Soil, 28, 1284-1297. (In Persian with English abstract).
Shirani Rad, A. (2008). Crop physiology.3^rd edition. Institute of Art and Culture of Tehran Dibagaran press. Pp 360. (In Persian).
Tahmasebi, S., Khodambashi, M. & Rezai, A. 2007. Estimation of genetic parameters for grain yield and related traits in wheat using diallel analysis under optimum and moisture stress conditions. Journal of Agricultural Sciences and Natural Resources, 1, 229-240 (In Persian with English abstract).
Zarei, M., Kazemini, S. A. R. & Bahrani, M. J. (2015). Effect of tillage systems and stress on wheat growth and yield. . Iranian Journal of Field Crops Research, 92(8), 793-804. (In Persian with English abstract).
Zhang, T. & Huang, Y. (2012). Impacts of climate change and inter-annual variability on cereal crops in china from 1980 t0 2008. Journal of the Science of Food and Agriculture, 92(8), 1643-1652.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 1,280

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 426

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

ارزیابی ویژگی‌های رشدی، عملکرد و اجزای عملکرد گندم و جو در شرایط تنش‌‌های آبی و نیتروژن