پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 158 |
| تعداد شماره‌ها | 6,226 |
| تعداد مقالات | 67,694 |
| تعداد مشاهده مقاله | 115,004,993 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 89,685,247 |
جایگاه و تقسیمات علوم طبیعی در منابع طبقه‌بندی علوم دورۀ اسلامی و عوامل مؤثر بر آن | ||
| تاریخ علم | ||
| دوره 18، شماره 2 - شماره پیاپی 29، دی 1399، صفحه 351-379 اصل مقاله (669.75 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/jihs.2021.314091.371602 | ||
| نویسنده | ||
| شمامه محمدی‌فر* | ||
| عضو هیأت علمی گروه تاریخ علم، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی | ||
| چکیده | ||
| دانشمندان گذشته بر این عقیده بودند که طبقه‌بندی علوم که بر اساس موضوع علوم و تشابه و تفاوت آنها با یکدیگر انجام می‌شود، تعلیم و تعلّم آنها را آسان‌تر می‌کند. طبقه‌بندی علوم در تمدّن‌های باستان به صورت عمومی، از جمله رده‌بندی کتاب‌ها، جانداران و پدیده‌های طبیعی، و در تمدّن یونان باستان، به صورتی تخصّصی، مورد توجّه بوده است. در دورۀ اسلامی نیز که به تببین، آموزش و طبقه‌بندی انواع علوم توجه ویژه‌ای شد، این موضوع را تعریف کرده‌اند و اهدافی نیز برای آن برشمرده‌اند و حتّی طبقه‌بندی علوم را در شمار علوم دورۀ اسلامی آورده و منابعی نیز در این باره تألیف شده است. با توجه به اهمّیّت علوم طبیعی در نزد دانشمندان و حکم389ای دورۀ اسلامی، آنها جایگاه این علوم در میان سلسله مراتب طبقه‌بندی علوم و نیز تقسیمات فرعی انواع آن را تعریف و تبیین کردند؛ منابعی که به این موضوع پرداخته‌اند فقط منحصر به منابع مربوط به طبیعیات نیست، بلکه آثار گوناگونی از فلسفه گرفته تا عجایب‌نامه‌ها و دائرةالمعارف‌های عمومی تألیف شده در دورۀ اسلامی، به این موضوع پرداخته‌اند. البتّه عوامل گوناگونی بر نوع طبقه‌بندی‌ها تأثیرگذار بود؛ برای نمونه حکمای دورۀ اسلامی، به‌ویژه مشّائیان، ملاک‌هایی را که ارسطو برای طبقه‌بندی علوم در نظر داشت، پیروی می‌کردند. در رسائل اخوان الصفا، آثار ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی و حتّی حکمای پیش‌تر در دورۀ اسلامی از جمله ابن مقفّع و ابن بهریز، این تأثیرگذاری مشهود است. دیدگاه‌های دینی که گاه با افکار فلسفی و عرفانی نیز در می‌آمیخت، عامل تأثیرگذار دیگری بود. این موضوع در آثار غزالی و نصیرالدین طوسی نمود آشکار دارد. گاه نیز شرایط محیطی زندگی مؤلفان و یا تخصص و اشتغال آنها در مناصب حکومتی، بر معیارهای آنها در طبقه‌بندی علوم مؤثر بود. برای نمونه، ابن سینا و انطاکی، به دلیل آنکه پزشک و داروشناس بودند، دقیق‌تر از دیگر حکما، علوم طبیعی را طبقه‌بندی کرده‌اند. ابن فریغون و قلقشندی نیز به دلیل نیاز حاکمان وقت و منصبشان در دستگاه حکومتی، رویکردی عمومی و کاربردی برای درباریان در تألیفاتشان داشتند. رویکرد کاربردی، ساده و حتی مایل به خرافات در آثار دائرةالمعارفی و عجایب‌نامه‌ها باعث شد تا تقسیمات علوم در این آثار، از اصول خاصی پیروی نکند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| دورۀ اسلامی؛ طبقه‌بندی علوم؛ علوم طبیعی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Position and Divisions of Natural Sciences in the Sources of Classification of Sciences of the Islamic Period and the Factors Affecting it | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Shamameh Mohammadifar | ||
| Assistant Prof. Encyclopaedia Islamica Foundation | ||
| چکیده [English] | ||
| The classification of sciences based on the subject of sciences and their similarities and differences with each other makes their teaching and learning easier. This science has been considered in ancient civilizations in general terms, including the classification of books, living things and natural phenomena, and in ancient Greek civilization, in a specialized way. In the Islamic period, that special attention was paid to the explanation, education and classification of various sciences, this science was defined and its goals were enumerated, and even the classification of sciences among the sciences of the Islamic period was mentioned and sources have also been written in this regard. Given the importance of the natural sciences to scientists and scholars of the Islamic period, they defined and explained the place of these sciences in the hierarchy of the classification of sciences as well as the subdivisions of its types; The sources that have dealt with this science are not limited to the sources related to natural phenomena, but have also dealt with various works, from philosophy to cosmographical texts including wonders of creation and general encyclopedias written in the Islamic period. Of course, various factors influenced the type of classifications; For example, Aristotle's criteria for classifying the sciences were followed more or less by the scholars of the Islamic period, especially the Peripatetics. This influence is evident in the treatises of Ikhwān Al-Ṣafā', the works of Ibn Sina, Naṣīr al-dīn Ṭūsī, and even earlier scholars of the Islamic period, including Ibn al-Muqaffa' and Ibn Behrīz. Religious views, sometimes mixed with philosophical and mystical thought, were another influential factor. This issue is evident in the works of Ġazzālī and Naṣīr al-dīn Ṭūsī. Sometimes the environmental conditions of the authors or their expertise and employment in government positions influenced their criteria in the classification of sciences. Ibn Sina and Anṭākī, for example, classified the natural sciences more accurately than other scholars because they were physicians and pharmacists. Ibn Farīġūn and Qalqashandī also had a general and practical approach to the courtiers in their writings due to the need of the rulers of the time and their position in the government apparatus. The practical, simple and even superstitious approach in encyclopedias and texts related to the wonders of creation caused the divisions of science in these works not to follow certain principles | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Classification of sciences, Islamic peiod, Natural sciences | ||
| مراجع | ||
|
آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود. (1377-1379ق). نفائس الفنون فی عرایس العیون. تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی. تهران: کتابفروشی اسلامیه. ابن بهریز. (1381ش). حدود المنطق. چاپ محمد تقی دانش پژوه. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. ابن حزم، علی بن احمد. (1980-1983م). رسائل ابن حزم الأندلسی. بیروت: المؤسسة العربیّة للدراسات و النشر. ابن خلدون. (1408ق/ 1988م). تاریخ ابن خلدون، المُسمّی دیوان المبتدا و الخبر. چاپ خلیل شهاده و سهیل زکار. بیروت: دارالفکر. ابن سینا، حسین بن عبداللّه. (1360ش). دانش‌نامۀ علائی. چاپ احمد خراسانی. تهران: کتابخانه فارابی. ــــــــــــ . الشفاء، الطبیعیات. الفنّ الخامس: المعادن و الآثار العلویة، الفنّ السابع: النبات. چاپ ابراهیم مدکور، عبدالحلیم منتصر، سعید زاید و عبداللّه اسماعیل. (1384-1385ق/ 1965م). [قاهره]: الهیئة المصریة العامة لشئون المطایع الأمیریة. الفنّ الثامن: الحیوان. چاپ ابراهیم مدکور، عبدالحلیم منتصر، سعید زاید و عبداللّه اسماعیل. (1970م). [قاهره]: الهیئة المصریة العامة للتألیف و النشر. الفنّ السادس: النفس. چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی و سعید زاید. (1395ق/1975م). قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب. ج1: الفنّ الأوّل: السماع الطبیعی. چاپ ابراهیم مدکور و سعید زاید (1983م). قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب. ج2، چاپ ابراهیم مدکور و محمود قاسم. (1389ق/1969م). قاهره: دارالکاتب العربی للطباعة و النشر. ــــــــــــ . (1910م). منطق المشرقیین. در منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة فی المنطق. قاهره: السکة الجدیدة. ــــــــــــ . (2010م). فی أقسام العلوم العقلیة. در مجموعة رسائل فی الحکمة و الطبیعیات. چاپ جمیل صلیبا، پاریس: دار بیبلیون. ابن فریغون. (1428ق/ 2007م). جوامع العلوم. چاپ قیس کاظم الجنابی. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة. ابن مقفع، عبداللّه بن دادویه. (1381ش). المنطق. چاپ محمد تقی دانش پژوه. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. ابن ندیم. (1430ق/ 2009م). کتاب الفهرست. چاپ ایمن فؤاد سید. لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی. اخوان‌الصفا. (1415ق/ 1995م). رسائل اخوان‌الصّفا و خُلّان الوفا. چاپ عارف تامر. بیروت: منشورات عویدات. انطاکی، داوود بن عمر. (1416ق/ 1996م). تذکرة أولی الألباب [و] الجامع للعجب العجاب. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة. بُندَهِش. (1369ش). ترجمۀ مهرداد بهار. [گردآوری] فرنبغ دادگی. تهران: توس. تامپسون، جیمز. (1387ش). تاریخ اصول کتابداری. ترجمۀ محمود حقیقی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. جابر بن حیان. (1354ق/ 1935م). کتاب الحدود. در مختار رسائل جابر بن حیان. چاپ پ. کراوس. قاهره: مکتبة الخانجی و مطبعها. جمالی یزدی، مطهر بن محمد. (1346ش). فرّخ نامه: دائرة المعارف علوم و فنون و عقائد. چاپ ایرج افشار. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبداللّه. (1410ق/ 1999م). کشفالظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دارالفکر. خزائیلی نجف‌آبادی، محمدباقر. (پاییز و زمستان 1397). «رویکرد خواجه نصیرالدین طوسی در طبقه‌بندی علوم در تمدن اسلامی.» تمدن نوین اسلامی، دورۀ 1، شمارۀ 1، ص87-103. خوارزمی، محمدبن احمد یوسف. (1428ق/ 2008م). مفاتیح العلوم. چاپ عبدالامیر الأعسم. بیروت: دار المناهل. دُنَیسری، محمد بن ایوب. (?1350ش). نوادر التبادر لتحفة البهادر. چاپ محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار. تهران: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. ساچاقلی‌زاده. (1408ق/1988م). ترتیب العلوم. چاپ محمد بن اسماعیل سید احمد. بیروت: دار البشائر الإسلامیة. شهمردان رازی. (1362ش). نزهت نامۀ علائی. چاپ فرهنگ جهانپور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. طاشکوپری‌زاده، احمد بن مصطفی. (1405ق/ 1985م). مفتاح السعادة و مصباح السیادة. بیروت: دار الکتب العلمیة. طبری، محمد بن ایوب. (1371ش). تحفة الغرائب. چاپ جلال متینی. تهران: انتشارات معین. طوسی، محمد بن محمود. (1345ش). عجایب المخلوقات. چاپ منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. عامری، محمد بن یوسف. (2008م). الاعلام بمناقب الإسلام. چاپ احمد عبدالرحیم سایح و توفیق علی وهبه. قاهره: دارالخلود للتراث. غزالی، محمد بن احمد. (2004م). إحیاء علوم الدّین. چاپ محمد محمد تامر. قاهره: الآفاق العربیة. فارابی، ابونصر. (1350ق/ 1931م). احصاء العلوم. چاپ عثمان محمّد امین. [قاهره]: مکتبة الخانجی . فخر رازی، محمد بن عمر. (1382ش). جامع العلوم (ستّینی). تصحیح سیّد علی آل داود. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (ملامحسن). (1361ش). فهرس العلوم. در «نظری به تقسیمات علوم بانضمام رسالۀ «فهرس العلوم» فیض کاشانی.» نوشتۀ سیّد علی موسوی بهبهانی، در آرام نامه: مجموعۀ مقالات علمی و ادبی تقدیم شده به استاد احمد آرام، به اهتمام مهدی محقق. تهران: انتشارات انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی. قزوینی، زکریا بن محمد. (1361ش). عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی). چاپ نصراللّه سبوحی. [تهران]: کتابخانه مرکزی. قطب‌الدین شیرازی، محمد بن مسعود. (1369ش). درّة التاج. چاپ محمد مشکوة. تهران: انتشارات حکمت، بخش 1. قَلقَشندی، احمد بن علی. (1383ق/ 1963م). صبح الأعشی فی صناعة الإنشا. قاهره: المؤسسة المصریة العامة للتألیف و الترجمة و الطباعة و النشر. 1910- 1920م، چاپ افست. گزیده‌های زادسپرم. (1366ش). ترجمۀ محمّد تقی راشد محصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. محقق، مهدی. (بهار 1370). «تقسیم‌بندی علوم از نظر دانشمندان اسلامی.» رهیافت، ش1، ص46-55. میرجعفری، حسین، اصغر منتظرالقائم، محمدباقر خزائیلی (بهار 1390). «کتاب جوامع العلوم و طبقه‌بندی علم.» پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال 6، ش22. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. (1369ش). اخلاق ناصری. چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: انتشارات خوارزمی. نُوَیری، احمد بن عبدالوهاب. [بی‌تا]. نهایة الأرب فی فنون الادب. قاهره: دارالکتب. ولیش، هانس اچ.، ریچارد پی. اسمیراگلیا. (1381ش). «رده‌بندی کتابخانه‌ای.» در دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی. ویرایش و چاپ عباس حرّی. تهران: کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. یواقیت العلوم و دراری النجوم. (1364ش). تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انتشارات اطلاعات. Aristotle. (1995). The Complete works of Aristotle. ed. by Jonathan Barnes. Princeton. Gutas, Dimitri. (2006). “The Greek and Persian background of early Arabic encylopedism.” Organizing knowledge: Encyclopædic Activities In The Pre - Eighteenth Century Islamic World. ed. by Gerhard Endress, Leiden, Boston: Brill. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 438 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 530 |
||