1استاد، گروه حقوق عمومی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی، دانشکدۀ فقه و حقوق، دانشگاه مذاهب اسلامی، تهران، ایران
3دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد حقوق دادرسی اداری، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
چکیده
در نظام مالی اسلام، مهم‌ترین منابع مالی دولت زکات، خمس، جزیه، خراج و انفال محسوب می‌شود. در عصر حاضر با توجه به سنگین‌تر شدن وظایف حکومت‌ها، دولت‌ها مجبورند مالیات‌های غیرثابت و متغیری نیز از مردم بگیرند. سؤال این است که اصولاً آیا گرفتن چنین مالیات‌هایی از مردم توسط دولت جایز است یا خیر؟ پژوهش حاضر با تکیه بر توصیف و تحلیل گزاره‌های فقه مذاهب اسلامی و روش کتابخانه‌ای در پی پاسخگویی به پرسش مذکور برآمده و به این نتیجه رسیده است که وضع مالیات جدید و متغیر بر مردم توسط دولت به‌عنوان حکم ثانویه و به دلایل مهمی از جمله مصلحت و ضرورت جامعه جایز بوده و برخی آیات قرآن، روایات نبوی و عمل امامان معصوم نیز مؤید آن است و بیشتر فقهای مذاهب اسلامی به جواز آن فتوا داده‌اند.
1Professor, Department of General Law, Faculty of Law and Political Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran
2Master’s of Jurisprudence and Islamic Law, Faculty of Jurisprudence and Law, University of Islamic Sects, Tehran, Iran
3Master’s of Administrative Law, Faculty of Law, University of Judicial Sciences and Administrative Services, Tehran, Iran
چکیده [English]
In Islam’s financial system, the most important financial resources of the government are zakat, khums, jizya, kharaj, and anfal. In the modern era, apart from fixed financial taxes, governments are obliged to levy non-fixed and variable taxes. The question is, whether or not it is permissible for an Islamic government to levy such taxes? The present study will attempt to answer the above-mentioned question by describing and analyzing the teachings of various schools of Islamic jurisprudence on this topic. The results of the study show that the government is permitted to levy new and variable taxes on the people as a so-called secondary rule. This is verified by significant reasons including Quranic verses, Prophet Muhammad’s sayings, and actions of the infallible Imams. Most scholars of the Islamic jurisprudential schools have issued fatwas confirming this form of taxation.
کلیدواژه‌ها [English]
tax, government, state, fiqh, Islamic sects.
مراجع
فارسی
الف) کتابها
قرآن کریم.
آذرنوش، آذرتاش (1393)، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، چ شانزدهم، تهران: نشر نی.
صدری افشار، غلامحسین؛ حکمی، نسرین؛ حکمی، نسترن (1381)، فرهنگ معاصر فارسی، چ سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
عمید، حسن (1389)، فرهنگ فارسی عمید، چ اول، تهران: راه رشد.
مصباحی مقدم، غلامرضا (1397)، فقه منابع مالی دولت اسلامی، چ اول، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
معین، محمد (1386)، فرهنگ فارسی معین، چ چهارم، تهران: اَدِنا.
مکارم شیرازی، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، چ دهم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
ب) مقالات
آذری قمی، احمد (1364)، «بحثی پیرامون مالیات»مجلۀ نور علم، ش 11، قم، ص 67-50.
حسینی النجومی، مرتضی (1364)، «نظری فقهی بر مالیات»، مجلۀ نور علم، ش 12، قم، ص 126-118.
رستمی، ولی (1387)، «اقتدارات و اختیارات دستگاه مالیاتی در حقوق مالیاتی در حقوق ایران»، فصلنامۀ حقوق، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دورۀ 38، ص 189-165.
کرباسیون، محمدعلی؛ رستمی، ولی (1394)، «حقوق مؤدیان مالیاتی از منظر فقه امامیه در فرایند تشخیص و وصول مالیات»، دوفصلنامۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، مجلۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، پاییز و زمستان، سال چهل‌وهشتم، ش 2، ص 281-249.
عربی
الف) کتابها
ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم (1416ق)، مجموع الفتاوى، تحقیق عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، مدینه: مجمع الملک فهد.
ابن‌عابدین، محمد امین بن عمر (1412ق)، رد المحتار على الدر المختار، چ دوم، بیروت: دارالفکر.
ابن‌ماجه قزوینی، محمد (بی‌تا)، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، بی‌جا: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن‌مزاحم، ضحاک (1419ق)، تفسیر الضحاک، تحقیق محمد شکری، چ اول، قاهره: دارالسلام.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، چ سوم، بیروت: دار صادر.
آلبانی، محمد ناصرالدین (1412ق)، سلسلة الأحادیث الضعیفة والموضوعة وأثرها السیئ فی الأمة چ اول، ریاض: دار المعارف.
------------------ (1423ق)، ضعیف أبی داود، چ اول، کویت: مؤسسة غراس للنشر و التوزیع.
آلبانی، محمد ناصرالدین (1411ق)، ضعیف سنن الترمذی، چ اول، بیروت: المکتب الاسلامی.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1422ق)، صحیح بخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، چ اول، بی‌جا: دار طوق النجاة.
ترمذی، محمد بن عیسی (1395ق)، سنن الترمذی، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، چ دوم، مصر: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی.
جمعی از نویسندگان (1404ق)، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، چ اول، کویت: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله (1401ق)، الغیاثی غیاث الأمم فی التیاث الظلم، تحقیق عبدالعظیم الدیب، چ دوم، بی‌جا: مکتبة إمام الحرمین.
خطیب شربینی، محمد بن احمد (1415ق)، مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج، چ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خمینی، سید روح‌الله (1389)، صحیفه امام خمینی، چ پنجم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
--------------- (1368)، کتاب البیع، قم: اسماعیلیان.
--------------- (1423ق). ولایت فقیه، چ دوازدهم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره).
زحیلی، وهبة (بی‌تا)، الفِقْهُ الإسلامیُّ وأدلَّتُهُ، چ چهارم، دمشق: دارالفکر.
سجستانی، ابوداود (بی‌تا)، سنن أبی داود، تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت: المکتبة العصریة.
شاطبی، ابراهیم بن موسی (1412ق)، الإعتصام، تحقیق سلیم بن عید الهلالی، عربستان سعودی: دار ابن عفان.
شلتوت، محمود، (1421ق)، الفتاوی، چ هجدهم، قاهره: دار الشروق.
طبرانی، سلیمان بن احمد (بی‌تا)، المعجم الأوسط، تحقیق: طارق بن عوض الله بن محمد و عبد المحسن بن إبراهیم الحسینی، قاهره: دار الحرمین.
طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان، چ سوم، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان، چ اول، بیروت: دارالمعرفه.
ظاهری، علی بن احمد (بی‌تا)، المحلى بالآثار، بیروت: دارالفکر.
عاصمی، عبدالرحمن (1397ق)، حاشیة الروض المربع شرح زاد المستقنع، چ اول، بی‌نا، بی‌جا.
غزالی، محمد (1413ق)، المستصفى، تحقیق محمد عبدالسلام عبدالشافی، چ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
غزالی، محمد (1390ق)، شفاء الغلیل فی بیان الشبه والمخیل ومسالک التعلیل، تحقیق حمد الکبیسی، چ اول، بغداد: مطبعة الإرشاد.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر، چ سوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (بی‌تا). العین، بی‌جا: مکتبة الهلال.
قرضاوی، یوسف (1393ق)، فقه الزکاة، چ دوم، بیروت: مؤسسة الرسالة.
قرطبی، محمد بن احمد (1384ق)، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق أحمد البردونی و إبراهیم أطفیش، چ دوم، قاهره: دار الکتب المصریة.
قره‌داغی، علی محی‌الدین (1422ق)، بحوث فی فقه المعاملات المالیة المعاصرة، چ اول، بیروت: دار البشائر الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر (1410ق)، بحار الأنوار، چ اول، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
مراغی، احمد بن مصطفی (1365ق)، تفسیر المراغی، چ اول، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابى الحلبی وأولاده.
منتظری، حسینعلی (1409ق)، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، چ دوم، قم: تفکر.
نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام، چ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نیشابوری، مسلم (بی‌تا)، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
