تعداد نشریات | 161 |
تعداد شمارهها | 6,572 |
تعداد مقالات | 71,028 |
تعداد مشاهده مقاله | 125,499,401 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 98,761,948 |
پیامدهای سیاسی و اجتماعی ظهور اخباری گری در دوره صفویه | ||
پژوهش های ایران شناسی | ||
دوره 12، شماره 1، اردیبهشت 1401، صفحه 45-67 اصل مقاله (542.94 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/jis.2022.342597.1110 | ||
نویسندگان | ||
یحیی بوذری نژاد* 1؛ حسین ایرانپور2 | ||
1دانشیار گروه علوم اجتماعی اسلامی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
2دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
در زمان صفویه، شاخهای از عالمان از روش طبیعی اجتهاد در استنباط فقهی احکام خارج شدند و به اخباریگری روی آوردند. حکومت صفوی در جایگاه داعیهدار تشیع ـ سلباً یا ایجاباً ـ مورد اهتمام علمای شیعه بود؛ به همین سبب، بررسی حرکتهای علمی و اجتماعی در این دوره مورد اهتمام است. بررسی نظرات مجتهدها و اخباریان ما را به این مهم رهنمون میسازد که سرچشمه و منشأ سنخ تعاملات و کنشهای هر کدام از فریقین در نوع نگاه آنان به شأن زعامت برای جامعه است که اصولیها آن را متعلق به مجتهد جامعالشرایط میانگارند و شاه را ملزم به گرفتن اذن از او میدانند، ولی اخباریها این شأن را عرفی میانگارند و به عهدۀ مردم گذاشتهاند. تلقی اخباریها از زعامت جامعه، تبعاتی را در پی داشت. این جریان به نوعی به ظاهرگرایی دامن زد و همین امر سیر ترقی تمدن اسلامی را منحط ساخت و به خودکامگی پادشاهان صفوی دامن زد. از دیگر سو، این جریان و وقوع آن در بستر زمانی صفویه، سبب رواج یافتن خرافات و بدعتهایی در اعتقادات و اعمال مذهبی از جمله اختلافات مذهبی، حجیت یافتن رؤیا، بدعتگذاری در مناسبتهای دینی، بهخصوص عزاداری، و نیز تصرف در اعتقادات منجیگراییِ شیعی شد. توجه به جایگاه علوم عقلی در دورۀ صفویه هم درخور توجه است که با کنار نهادن آن، پیامدهای اجتماعی اخباریگری دوچندان شد. این نوشتار با در نظر داشتن روش تحلیل اسنادی، در صدد بررسی منابع و اَسناد مختلف تاریخی است تا بتواند فهم خود را همافق آن عصر بسازد و جلوههای جدیدی از تأثیرات مثبت و منفی و در بعضی مواقع مخرب جریان اخباریگری بر سیر تاریخ ایران اسلامی را کشف سازد و پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن جریان در همان دوران را به تصویر بکشد و تفاوت آن با جریان اصولگرایی فقهی را نیز بیان کند. | ||
کلیدواژهها | ||
اخباری گری؛ مجتهدین؛ اصولیون؛ حکومت صفویه؛ خرافات | ||
عنوان مقاله [English] | ||
The political and social consequences of the emergence of akhbarism in the Safavid era | ||
نویسندگان [English] | ||
yahya bouzarinejad1؛ Hossein Iranpour2 | ||
1Associate Professor, Department of Islamic Social Sciences, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran. | ||
2Master's student, University of Tehran, Tehran, Iran. | ||
چکیده [English] | ||
During the Safavid era, a branch of scholars left the natural method of ijtihad in jurisprudential derivation of Religious orders and turned to Akhbarism. The Safavid government, in the position of the claimant of Shiism - negatively or positively - was the focus of Shiite scholars; For this reason, the study of scientific and social movements in this period is important. Examining the views of Mujtahids (Usulis) and Akhbaris leads us to the important point that the source and origin of the type of interactions and actions of each sect is in the way they look at the dignity of leadership for society, which the Usulis consider to belong to the comprehensive Mujtahid and the Shah (King) is required to obtain permission from him, but the Akhbaris have considered this dignity customary and have entrusted it to the people. Akhbaris' perception of the leadership of the society had consequences. This trend in a way fueled appearanceism and this made the progress of Islamic civilization decadent and fueled the autocracy of the Safavid kings. On the other hand, this school and its occurrence in the Safavid era caused the spread of superstitions and heresies in religious beliefs and practices, including religious disputes, the legitimacy of dreams, heresy in religious dates, especially mourning, as well as capturing the beliefs of Shiite saviorism. Attention to the position of intellectual and rational sciences in the Safavid period is also noteworthy, which by excluding it, the social consequences of Akhbarites are doubled. This article, considering the method of documentary analysis, seeks to examine various historical sources and documents in order to make its understanding in accordance with that era and new manifestations of positive and negative and sometimes destructive effects of the news flow on the course of Aryan history. To discover Islam and to depict the consequences that current had at the same time, and while explaining in detail their point of view, it also seeks to express its difference with the principled current.. | ||
کلیدواژهها [English] | ||
Akhbarites, Mujtahids, Osulis, Safavid rule, Superstitions | ||
مراجع | ||
منابعآژند، یعقوب، 1358، نمایش در عصر صفوی، تهران، فرهنگستان هنر.
آقاجری، هاشم، 1389، مقدمهای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو.
استرآبادی، محمدامین، 1395، دانشنامۀ شاهی، تصحیح مهدی حاجیان و علیاکبر زالپور، تهران، حکمت و اندیشه.
ــــــــ، طهارة الخمر، کتابخانۀ دانشگاه تهران، نسخۀ شمارۀ 12/1257.
ــــــــ و سید نورالدین عاملی، 1424ق، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی (وابسته به جامعۀ مدرسین).
افندی، عبدالله بن عیسیبیگ، 1431ق، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، المجلد 3، باهتمام محمود مرعشی، بیروت، مؤسسۀ التاریخ العربی.
امین، حسن، 1412ق، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة، دمشق، دارالتعاریف للمطبوعات.
امین، سیدمحسن، 1403ق، أعیان الشیعة، تحقیق سیدحسن امین، بیروت، دارالتعاریف للمطبوعات.
امینی، عبدالحسین، 1387ق، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، المجلد 11، بیروت، دارالکتب العربی.
اولئاریوس، آدام، 1363، سفرنامۀ اولئاریوس، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ابتکار.
بحرانی، یوسف ابن احمد، 1405ق، الحدائق الناظرة، تحقیق محمدتقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی (وابسته به جامعۀ مدرسین).
ــــــ، 1428ق، الدرر النجفیّة من الملتقطات الیوسفیّة، تحقیق گروه پژوهش دارالمصطفی لإحیاء التراث، چاپ 2، بیروت، دارالمصطفی لإحیاء التراث.
براون، ادوارد، 1375، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ بهرام مقدادی، جلد 4، تهران، مروارید.
بوذرینژاد، یحیی، 1400، روششناسی دانش اجتماعی مسلمین، رویکردهای فقهی، تهران، دانشگاه تهران.
بینام، 1350، عالمآرای صفوی، تصحیح یدالله شکری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
تاورنیه، ژان، 1336، سفرنامۀ تاورنیه، ترجمۀ ابوتراب نوری، اصفهان، سنائی.
تنکابنی، محمد بن سلیمان، 1364، قصص العلماء، چاپ 2، تهران، انتشارات علمیۀ اسلامی.
ثواقب، جهانبخش، 1392، «فرایند تحول مکتب اخباری و اصولی با تأکید بر واکنش شیخ بهایی»، پژوهشنامۀ تاریخ اسلام، سال 3، شمارۀ 9، صص 35ـ79.
جعفریان، رسول، 1373، میراث اسلامی ایران، جلد 4، قم، کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی.
ـــــــ، 1380، «منابع فکر و فقه سیاسی شیعه در دورۀ صفوی؛ مروری بر رسالههای خراجیه»، حکومت اسلامی، شمارۀ 21، صص 174ـ201.
ـــــــ، 1387، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تدوام دولت صفوی، تهران، علم.
ـــــــ، 1398، صفویه در عرصۀ دین، فرهنگ و سیاست، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جمعی از نویسندگان، 1372، دایرة المعارف تشیع، تهران، جلد 2، سازمان دایرة المعارف تشیع.
جنابدی، امیربیگ، 1378، روضة الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جنّاتی، محمدابراهیم، 1372، ادوار اجتهاد، تهران، کیهان.
جهانگیری، محسن، 1387، «آثار مثبت و منفی حرکت اخباریان»، مجلۀ تخصصی الهیات و حقوق، سال 8، شمارۀ 27، صص 85ـ104.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، 1403ق، الفوائد الطوسیة، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، قم، المطبعة العلمیة.
حرزالدین، محمد، 1405ق، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الأدباء، المجلد 1، قم، کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی.
حسینیزاده، سیدمحمدعلی، 1387، اندیشۀ سیاسی محقق کرکی، قم، بوستان کتاب.
حسینی زنوزی، حسن، 1378، ریاض الجنة، تصحیح علی رفیعی، قم، کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی.
خوانساری، محمدباقر، 1425ق، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، بیروت، دار إحیاء التراث.
دارابی، محمد بن محمد، 1418ق، مقامات السالکین در غناء؛ موسیقی، به کوشش رضا مختاری و محمدرضا نعمتی، جلد 1، قم، مرصاد.
دلاواله، پیترو، 1380، سفرنامۀ پیترو دلاواله، ترجمۀ محمود بهفروزی، تهران، قطره.
دوانی، علی، 1362، وحید بهبهانی (آقامحمدباقر بن محمداکمل اصفهانی)، تهران، امیرکبیر.
ـــــ، 1370، علامه مجلسی، بزرگمرد علم و دین، تهران، امیرکبیر.
ذاکری، علیاکبر، 1377، «اخباریگری، پیدایش و پیامدها»، مجلۀ حوزه، شمارۀ 89ـ90، صص 315ـ370.
راوندی، مرتضی، 1354، تاریخ اجتماعی ایران، جلد 8، تهران، امیرکبیر.
رولاجردی، ابیصعب و رضا مختاری خویی، 1398، «آیا محمدامین استرآبادی مجتهد بود؟»، پژوهش در تاریخ، سال 9، شمارۀ 23ـ24، صص 61ـ91.
روملو، حسنبیگ، 1357، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بابک.
زادهوش، محمدرضا، 1387، «مؤلفات و مصنفات شیخ بهایی»، در شناختنامۀ شیخ بهاءالدین عاملی، (مجموعه مقالات و گفتارهای فارسی)، به کوشش علیاکبر زمانینژاد، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات).
شاردن، ژان، 1375، سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، جلد 3، تهران، توس.
شریفی، محمد و محمدرضا شاهرودی، 1395، «پیامدهای اندیشههای اخباریان در حوزۀ پژوهشهای قرآنی»، آموزههای قرآنی (دانشگاه علوم اسلامی رضوی)، سال 13، شمارۀ 23، صص 171ـ190.
شیخ بهایی، بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، 1410ق، حرمة ذبائح اهل الکتاب، بیروت، مؤسسۀ الأعلمی للمطبوعات.
صالحی، سیدعباس، 1386، «امتداد اخباریگری»، فصلنامۀ حوزه، شمارۀ 143ـ144، صص 3ـ21.
صدرالمتألهین، 1340، رساله سه اصل، تهران، دانشگاه علوم معقول و منقول تهران.
ــــــــــــ، 1981م، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، المجلد 1، بیروت، دار إحیاء التراث.
صدر، محمدباقر، 1421ق، المعالم الجدیدة للاصول، قم، مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر.
صفتگل، منصور، 1381، ساختار نهاد و اندیشۀ دینی در ایران عصر صفوی، تهران، مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
طباطبایی، سیدمحمدکاظم، 1393، تاریخ حدیث شیعه 2 (عصر غیبت)، قم، دارالحدیث.
فیض کاشانی، ملامحسن، 1392، آیینۀ شاهی، در قالب سه رسالۀ ملامحسن فیض کاشانی، تهران، تکتاج.
قزوینی، جودت، 1426ق، المرجعیّة الدینیّة العلیا عند الشیعة الامامیّة، بیروت، دارالرافدین.
شیخ عباس قمی، 1385، فواید رضویه، قم، نوید اسلام.
کارری، جملی، 1348، سفرنامۀ کارری، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، ادارهکل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
کربن، هانری (1398ـ1400)، اسلام در سرزمین ایران؛ چشماندازهای معنوی و فلسفی، ترجمۀ رضا کوهکن، تهران، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
ــــ و سیدمحمدحسین طباطبایی (1391)، شیعه (مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن)، گردآوری سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب.
کرکی عاملی، حسین بن شهابالدین، 1396ق، هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار، تصحیح رؤوف جمالالدین، نجف، بینا.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، 1390، کتاب رجعت، تحقیق سیدحسن موسوی، قم، دلیل ما.
مجلسی، محمدتقی، 1414ق، لوامع صاحبقرانیه، قم، کتابفروشی اسماعیلیان.
محقق کرکی، علی بن حسین، 1368، رسائل، قم، کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی.
مدرس تبریزی، محمدعلی، 1374، ریحانة الأدب، تهران، خیام.
مدرسی طباطبایی، سیدحسین، 1362، زمین در فقه اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مطهری، مرتضی، 1384، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، صدرا.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، 1403ق، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، نشر اسلامی (وابسته به جامعۀ مدرسین).
نجفی، موسی، 1378، مقدمۀ تحلیل تاریخ تحولات ایران، تهران، منیر.
نصیری، محمدابراهیم بن زینالعابدین، 1373، دستور شهریاران، تصحیح محمدنادر نصیریمقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نفیسی، سعید، 1368، مقدمه بر دیوان کامل شیخ بهایی، تهران، مؤسسۀ چاپ کیلنی.
نوری طبرسی، میرزاحسین، 1374، فیض قدسی؛ زندگینامۀ علامه محمدباقر مجلسی، ترجمۀ سیدجعفر نبوی، تهران، علمی و فرهنگی.
واله اصفهانی، محمدیوسف، 1372، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 528 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 387 |