1دانش آموخته کارشناسی ارشد آگروتکنولوژی، گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
2استاد گروه گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
3استادیار گروه شیمی تجزیه-کروماتوگرافی، جهاد دانشگاهی واحد آذربایجان غربی، ارومیه ایران
چکیده
به منظور بررسی اثر آرایش‌های مختلف کشت و سطوح مختلف نیتروژن روی عملکرد، اجزای عملکرد و پروفایل اسیدهای چرب آفتابگردان، این آزمایش به‌صورت کرت‌های خردشده در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در سال زراعی 1400 انجام شد. الگوهای مختلف کشت در پنج سطح (کشت مستطیلی معمولی، کشت مستطیلی پهن، کشت مربعی، کشت مثلث متساوی‌الاضلاع و کشت درهم) به‌عنوان کرت‌های اصلی و سطوح مختلف کود شیمیایی نیتروژن (اوره) در سه سطح (کاربرد 100، 75 و 50 درصدی نیاز کودی گیاه به اوره) در کرت‌های فرعی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بیشترین وزن خشک برگها و ساقهها در آرایش کاشت مثلثی در هر سه سطح کاربرد نیتروژن به دست آمد. بهطوریکه آرایش کاشت مثلثی افزایش 30 درصدی در وزن خشک برگها و ساقههانسبت به آرایش کاشت مستطیلی پهن داشت. تیمار کشت مستطیلی معمولی با کاربرد 100 درصدی نیتروژن بیشترین مقدار اسید چرب اسیدپالمتیک، تیمار کشت درهم و مثلثی با کاربرد 50 درصدی نیتروژن بهترتیب بیشترین درصد اسیداستئاریک و اسیداولئیک را داشتند. درحالی‌که تیمار کشت مستطیلی پهن با کاربرد 75 درصدی نیتروژن بیشترین اسیدلینولئیک را نسبت به بقیه تیمارها داشت. همچنین نتایج نشان داد که عملکرد و اجزای عملکرد در سیستم کشتی مثلثی بیشتر از سایر سیستم‌های مورد بررسی بود؛بهطوریکه با کاهش مصرف نیتروژن تا 50 درصد در این سیستم کشت، عملکرد اختلاف معنیداری با کاربرد 100 درصدی نیتروژن نداشت. لذا استفاده از آرایش فضایی کشت مثلثی به‌عنوان بهترین سیستم کشت برای آفتابگردان معرفی میشود.
Response of yield, yield components and fatty acids profile of sunflower to spatial arrangement and different levels of nitrogen
نویسندگان [English]
Akbar Sherizadeh1؛ Jalal Jalilian2؛ Raheleh Tahmasebi3
1Department of Plant Production and Genetics, Faculty of Agriculture, Urmia University, Urmia, Iran.
2Professor, Department of Plant Production and Genetics, Faculty of Agriculture, Urmia University, Urmia, Iran.
3Department of Analytical chemistry-Chromatography, Iranian Academic Center for Education, Culture and Research (ACECR), Urmia, Iran.
چکیده [English]
To investigate the effect of different cultivation arrangements and levels of nitrogen on the yield, yield components and fatty acids profile of sunflower, this study was conducted as a split plot experiment in a randomized complete block design with three replications in 2021. Spatial arrangement in five levels (normal rectangle, wide rectangle, square, triangular, and mixed cultivation systems) as the main plots and the levels of nitrogen chemical fertilizer (urea) in three levels (application of 100%, 75%, and 50% of urea fertilizer requirement) were placed in sub-plots. The maximum dry weight of leaves and stems was obtained in the triangular planting arrangement at all three levels of nitrogen application. So that the triangular planting arrangement had a 30% increase in dry weight of leaves and stems compared to the wide rectangular planting arrangement. The normal rectangular cultivation treatment with 100% nitrogen application had the highest amount of palmitic acid fatty acid, and the mixed and triangular cultivation treatment with 50% nitrogen application had the highest percentage of stearic acid and oleic acid, respectively. While, the wide rectangular cultivation treatment with 75% nitrogen application had the highest linoleic acid compared to other treatments. In addition, the results showed that the yield, and yield components in the triangular system were more than the other investigated systems, so that by reducing the nitrogen consumption by 50% in this cultivation system, the yield did not have any significant difference with 100% urea application. Therefore, using the spatial arrangement of triangular cultivation is introduced as the best cultivation system for sunflower.
کلیدواژه‌ها [English]
Crop management, spatial arrangement of cultivation, sunflower, sustainable agriculture, urea
اصل مقاله
مقدمه
مدیریت کود یکی از مهم‌ترین عوامل در کشت موفق محصولات زراعی است که بر کیفیت و کمیت تولید اثر می‌گذارد (Tahmasebi et al., 2011). استفاده بیش از حد کودهای شیمیایی باعث ایجاد مشکلات متعددی در بخش کشاورزی از جمله تغییر در ساختار خاک، آلودگی آب‌های زیرزمینی و سمیت عناصر سنگین شده است (Behrooz et al., 2017)؛ لذا هر اقدام بهزارعی در جهت کاهش استفاده از نهادههای شیمیایی، بدون کاهش عملکرد گیاهان زراعی موردتوجه قرار دارد. در مزارع، استفاده از کود، عاملی برای افزایش تولید محصول زراعی و درآمد است. در شرایط و مواقعی که کمبود غذا مطرح میشود؛ هدف، تولید بیشینه محصول از طریق کوددهی است و بر عکس در مواقعی که غذا به طور فراوان یافت میشود، کارایی مصرف کود از لحاظ اقتصادی مورد توجه است. نیتروژن به مقدار زیاد در بافت گیاهی مورد نیاز است، زیرا این عنصر جزئی از پروتئین گیاهی، اسیدهای آمینه، نوکلئوتیدها، اسیدهای نوکلئیک و کلروفیل میباشد. گیاهان سالم آفتابگردان با نیتروژن کافی، دارای برگ سبز تیره هستند ولی ازآنجاییکه این عنصر در گیاه متحرک است در زمان کمبود، برگهای پیرتر و ساقهها، علائم کمبود را نشان میدهند (NSAC, 2012).
استفاده از الگوهای فضایی مناسب یکی از راههای رسیدن به مدیریت زراعی بهینه و مناسب در جهت تولید گیاهان زراعی است. به دلیل تأثیر الگوی توزیع گیاهان در میزان جذب انرژی خورشید (Saleem et al., 2007)، به نظر میرسد برای انجام فرایند فتوسنتز و در نهایت تولید زیست‌توده، الگوی کشت بر میزان نهادههای دریافتی گیاه بهویژه نیتروژن مؤثر باشد. هدف اصلی از طراحی الگوی کشت برای یک مجموعه کشاورزی و زراعی، بالابردن کارایی استفاده از نهادهها و منابع محیطی موجود است. قراردادن مناسب گیاهان در یک منطقه معین، تاج‌پوشش گیاه را در رهگیری انرژی تابشی و سایهاندازی علف‌های هرز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد (Saeed, 1994). ازآنجاییکه هندسه کاشت، الگوی توزیع گیاهان را در یک مزرعه تعیین میکند، به طور مستقیم روی رهگیری و جذب انرژی خورشید و به طور غیر مستقیم بر کارایی مصرف آب تأثیر می‌گذارد (Saleem et al., 2007). فاصله خطوط کشت یکی از مهم‌ترین پارامترهای مدیریتی است که روی جذب مواد غذایی و در نهایت روی رشد گیاه تأثیر می‌گذارد (Ahmad Khan et al., 2020). الگوی کشت مربعی، یک سیستم متداولی میباشد که اجرای آن بسیار آسان است. در این سیستم فاصله ردیف‌های کشت با فاصله روی ردیفها برابر است و هر چهار گیاه از هم تشکیل یک مربع میدهند. در سیستم کشت مستطیلی، طرح کشت به‌جای مربع، یک مستطیل میباشد. در این نوع سیستم فاصله بین ردیفها بافاصله گیاهان روی ردیف یکسان نیستند. فضای بین ردیفها در این سیستم بیشتر از سیستم مربعی است. در سیستم مثلثی گیاهان مانند سیستم مربعی کاشته میشوند؛ اما ردیف‌های 2، 4، 6 و سایر ردیف‌های زوج در اواسط ردیف‌های 1، 3، 5 و سایر ردیف‌های فرد کشت میشوند. این سیستم فضای بازتری برای گیاهان زراعی فراهم میکند. کشت درهم نیز به کشت نامنظم گیاهان زراعی گفته میشود که گیاهان فاصله مشخصی از همدیگر ندارند. این نوع کشت بیشتر برای گیاهان علوفهای که با تراکم بالاتر کشت میشوند، مناسبتر است و در قدیم که ماشینآلات مناسب کشت نبود و یا هزینه کارگر بالاتر بود از این نوع سیستم کشت استفاده میکردند (Ara et al., 2021).
ضرورت و اهمیت رونق تولید و توسعه کشت دانه‌های روغنی در کشور یکی از شاخص‌های مهم سنجش امنیت غذایی در سطح کلان، ضریب خودکفایی محصولات غذایی یا به عبارتی دیگر درجه تأمین نیازهای غذایی اساسی کشور از منابع تولید داخلی است. زراعت آفتابگردان (Helianthus annuus L.) با دارابودن پتانسیل تولید بالا می‌تواند توجیه اقتصادی داشته و مقرون‌به‌صرفه‌تر از زراعت‌های تابستانه دیگر باشد و به‌عنوان زراعت دوم نیز کشت شود. آفتابگردان یکی از مهم‌ترین دانه‌های روغنی (Semsettin Tan & Kaya, 2019) مناطق معتدله است که در بیشتر نقاط دنیا کشت میشود (Al-Snafi, 2018; Bonciu et al., 2020). در سطح جهانی، آفتابگردان در رتبه چهارم مهم‌ترین محصولات دانه روغنی بعد از دانه‌های سویا، کلزا و گلرنگ به‌عنوان سودآورترین و اقتصادیترین محصول روغنی قرار دارد (Adeleke & Babalola, 2020). امروزه از آفتابگردان در صنعت برای تولید صابون، موم، لاک رنگ نیز استفاده میشود (Soares et al., 2021). طبق آمار فائو، در ایران، آسیا و دنیا بهترتیب 78000، 3190005 و 27368766 هکتار آفتابگردان کشت شده بود که در مجموع در ایران، آسیا و دنیا 86000، 6156046 و 56072746 تن آفتابگردان تولید شد (FAO, 2021). متوسط عملکرد آفتابگردان در ایران در سال 2019، 1103 کیلوگرم در هکتار بود؛ درحالی‌که آن در آسیا و دنیا بهترتیب 1930 و 2049 کیلوگرم در هکتار شده بود (FAO, 2021).
روغنهای گیاهی و خوراکی بخش مهمی از رژیم غذایی انسان را تأمین میکنند که یکی از دلایل اهمیت این روغنها تأمین اسیدهای چرب ضروری و انرژی برای انسان است (Dorni et al., 2018). ترکیب شیمیایی، متابولیسم، کمیت و کیفیت اسیدهای چرب در رژیم غذایی انسان نقش مهمی را در سلامت انسان بازی میکند (Dorni et al., 2018). به‌طور کلی اسیدهای چرب به چند دسته زنجیره کوتاه، زنجیره متوسط و زنجیره بلند یا اسیدهای چرب اشباعشده، اسیدهای چرب تک‌اشباع‌نشده و اسیدهای چرب چنداشباع‌نشده تقسیم میشوند (Kostik Memeti & Bauer, 2013; Guan et al., 2016). تغذیه گیاهان و ارقام آنها از عواملی هستند که تعادل بین محیط و خصوصیات ژنتیکی گیاه را تنظیم میکنند. مهم‌ترین عامل تعیینکننده اسیدهای چرب ژنوتیپ است؛ اما فاکتورهای محیطی نیز در طول پرشدن دانه میتوانند درصد روغن و اسیدهای چرب را تحت‌تأثیر قرار دهند (Tohidi Moghadam et al., 2011).
باتوجه‌به موارد بالا، این پژوهش باهدف بررسی تأثیر الگوهای مختلف آرایش فضایی و مقادیر مختلف کود نیتروژن بر عملکرد، اجزای عملکرد و پروفایل اسیدهای چرب آفتابگردان انجام شد.
مواد و روش‌ها
این آزمایش به‌صورت کرت‌های خردشده در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در سال زراعی 1400 در مزرعه زراعی شهر دیزج دیز شهرستان خوی استان آذربایجان غربی با مشخصات جغرافیایی ۳۸ درجه، ۲۵ دقیقه و ۲۳ ثانیه شمالی و ۴۵ درجه، ۰ دقیقه و ۱۹ ثانیه شرقی با ارتفاع ۱۲۱۲ متر از سطح دریا اجرا شد. الگوهای مختلف کشت در پنج سطح (کشت مربعی، کشت مستطیلی معمولی، کشت مستطیلی پهن، کشت مثلث متساوی‌الاضلاع و کشت درهم) به‌عنوان کرت‌های اصلی (شکل 1) و کاربرد سطوح مختلف نیتروژن به‌صورت کود شیمیایی اوره در سه سطح (کاربرد ۱۰۰ درصدی نیاز کودی گیاه (150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار)، کاربرد ۷۵ درصد نیاز کودی گیاه و کاربرد نصف نیاز کودی گیاه) در کرت‌های فرعی قرار گرفتند. قبل از انجام آزمایش برای تعیین مشخصات فیزیکوشیمیایی خاک مزرعه، از خاک مزرعه نمونه‌برداری و به آزمایشگاه تخصصی ارسال شد و کاربرد کود نیتروژن بر اساس نتایج آزمون خاک (جدول 1) و توصیه کودی بر اساس تیمارهای آزمایشی اعمال شد.
شکل 1- مشخصات شماتیک الگوهای مختلف آرایش فضایی (a: مستطیل پهن، b: مستطیل معمولی، c: مثلثی، d: مربعی و e: درهم).
Figure 1. Schematic characteristics of different patterns of spatial arrangement (a: wide rectangle, b: normal rectangle, c: triangular d: square, and e: mixed)
جدول 1- خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک مزرعه
Table 1. Farm soil physicochemical properties
Organic matter (%)
Organic carbon (%)
K
(mg kg-1)
P
(mg kg-1)
N (%)
EC
(dS m-1)
pH
Soil texture
Sand (%)
Silt (%)
Clay (%)
Depth (cm)
0.88
0.51
279
2.1
0.05
1.22
8.04
loam
39
39
22
0-30
کشت بذرها در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ صورت گرفت. برای این منظور در فروردین‌ماه، عملیات شخم‌زنی مزرعه، دیسک و مسطحکردن زمین انجام شد. دو متر بین کرت‌های اصلی، یک متر بین کرت‌های فرعی فاصله در نظر گرفته شد. هر واحد آزمایشی شامل ۳۶ متر مربع بود. مشخصات الگوهای فضایی کشت در جدول 2 و شکل 1 ارائه شدهاند. تیمارهای کودی به‌صورت سرک در سه مرحله (در مرحله ۳ برگی، مرحله ساقهدهی و قبل از گلدهی) اعمال شدند. در این پژوهش از رقم لوانته آفتابگردان استفاده شد. این رقم هیبریدی میان‌رس، با دوره رسیدگی ۱۲۵ روزه بوده که با شرایط مختلف محیطی و انواع خاک سازگاری دارد. کلیه اقدامات داشت از قبیل وجین علف‌های هرز، مبارزه با آفات و بیماری‌های احتمالی در صورت نیاز و آبیاری به‌صورت مکرر باتوجه‌به نیاز گیاه به روش مرسوم در منطقه انجام شد.
جدول 2- مشخصات الگوهای مختلف آرایش فضایی
Table 2. Characteristics of different patterns of spatial arrangement
Spatial arrangement patterns
Distance between rows (cm)
Distance on the row (cm)
Number of plants in each experimental plot
Normal rectangle
55
30
170
Wide rectangle
70
25
168
Square
41
41
169
Triangular
41
41
168
Mixed
Variable
Variable
170
برای بررسی علمی اثر تیمارهای مورد بررسی با حذف اثر حاشیه بعد از رسیدگی و پرشدن دانه، اقدام به نمونه‌برداری شد و صفات وزن خشک برگ، وزن خشک ساقه، وزن خشک طبق، تعداد دانه در طبق، وزن هزار دانه، عملکرد بذر و پروفایل اسیدهای چرب، اسیدهای چرب مهم (اسید اولئیک، اسید لینولئیک، اسید پالمیتیک و اسید استئاریک)، مجموع اسیدهای چرب غیر اشباع (اسید اولئیک و اسید لینولئیک) و اشباع (اسید پالمیتیک و اسید استئاریک) اندازهگیری شد.
تعیین درصد اسیدهای چرب با استفاده از کروماتوگرافی گازی مجهز به آشکارساز یونش شعله‌ای
نمونه‌های روغن را ابتدا با ورتکس کاملاً همگن کرده و 100 میلیگرم از هر نمونه به‌دقت توزین شد. سپس چربی با افزودن سه میلی‌لیتر هیدروکسید پتاسیم متانولی (دو مولار) صابونی شد و بعد با افزودن پنج میلی‌لیتر اسیدسولفوریک متانولی (12% حجمی /حجمی) به متیل استر تبدیل شد. متیلاستر اسیدهای چربی در یک میلی‌لیتر هپتان نرمال استخراج و جهت آنالیز پروفایل اسیدهای چرب یک میکرولیتر از فاز هپتان نرمال به دستگاه کروماتوگرافی گازی تزریق شد. جهت شناسایی تک‌تک اسیدهای چرب از مخلوط استاندارد اسیدهای چرب ساخت شرکت سیگما با مقایسه زمان بازداری استفاده شد. دستگاه کروماتوگرافی گازی مدلAgilent-6890 ساخت کمپانی Agilent آمریکا، مجهز به دریچه تزریق کاپیلاری، ستون کاپیلاری ویژه تجزیه اسیدهای چرب (Stabil-wax) به طول 30 متر و قطر داخلی 32/0 میلی‌متر و فاز ساکن به ضخامت 25/0 میکرومتر و آشکارساز یونش شعله‌ای (FID) است. دمای اولیه آون در 75 درجه سانتی‌گراد به مدت یک دقیقه نگه داشته شده و بعد با سرعت 25 درجه سانتی‌گراد بر دقیقه تا 240 درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد و هشت دقیقه در همان دما میماند. از گاز نیتروژن به‌عنوان گاز حامل و آراینده بهترتیب با سرعت جریان یک و 45 میلی‌لیتر بر دقیقه استفاده شد. دمای دریچه تزریق در 250 درجه سانتی‌گراد و دمای آشکارساز در 280 درجه سانتی‌گراد تنظیم شده بودند. پردازش داده‌های دستگاه با استفاده از نرمافزار Chemstation در محیط ویندوز انجام شد. برای تهیه آب دو بار تقطیر از دستگاه GFL-2104 ساخت کمپانی GFL آلمان استفاده شد. سانتریفوژ نمونه‌ها با دستگاه سانتریفوژ با دور (5000 دور بر دقیقه) ساخت کمپانی Hettich آلمان انجام شد. گازهای نیتروژن و هیدروژن مورد استفاده برای آنالیز با دستگاه کروماتوگرافی گازی با خلوص تجزیه‌ای 999/99% از شرکت اکسیژن سبلان نمایندگی شرکت Air Product انگلستان تهیه شدند. هوای فشرده از شرکت اکسیژن گاز ارومیه گاز فراهم شد. حلال‌های کلروفرم، هپتان نرمال و متانول با خلوص بالا از شرکت کالدون کانادا تهیه شده و بدون تخلیص مجدد مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اسیدسولفوریک و هیدروکسید پتاسیم از شرکت مرک آلمان تهیه شدند.
بعد از اطمینان از نرمالبودن باقیمانده داده‌ها تجزیه‌وتحلیل داده‌ها مطابق روش تجزیه واریانس با رویه GLM از برنامه آماری SAS [1] و برای ترسیم نمودارها از نرمافزار Excel استفاده شد و همچنین مقایسه میانگینهای صفات مورد بررسی به روش آزمون LSD[2] در سطح احتمال پنج درصد انجام گرفت.
نتایج و بحث
وزن خشک برگ، ساقه و طبق
نتایج جدول تجزیه واریانس نشان داد که وزن خشک برگ و ساقه آفتابگردان تحت تأثیر برهم‌کنش آرایش کاشت و کود در سطح احتمال یک درصد قرار گرفت؛ درحالی‌که برهم‌کنش آرایش کاشت و کود تأثیر معنیداری روی وزن خشک طبق نشان داد (جدول 3). این درحالی است که اثرات اصلی آرایش کاشت و کود تأثیر معنیداری در سطح احتمال یک درصد روی وزن خشک طبق داشت (جدول 3). نتایج حاصل از مقایسه میانگین نشان داد که آرایش کاشت مثلثی و سپس آرایش کاشت مربعی نسبت به بقیه آرایش‌های کاشت، بالاترین میزان وزن خشک برگ و ساقه را داشت و کمترین آنها مربوط به آرایش کاشت مستطیلی پهن بود (جدول 4). نتایج مقایسه نشان داد که بیشترین وزن خشک برگ و ساقه در آرایش کاشت مثلثی در هر سه سطح کاربرد نیتروژن بهدست آمد درحالی‌که کمترین مقدار آن برای وزن خشک برگ (184 گرم در بوته) و ساقه (185 گرم در بوته) از تیمار آرایش کاشت مستطیل پهن با کاربرد 50 درصد نیاز کودی بهدست آمد (جدول 4). آرایش کاشت مثلثی نسبت به آرایش کاشت مستطیلی پهن سبب افزایش 30 درصدی وزن خشک برگ و وزن خشک ساقه شد (جدول 4). بررسی اثرات اصلی آرایش‌های کاشت نشان داد که بیشترین وزن خشک طبق از آرایش کشت مثلثی بهدست آمد (شکل 2) و همچنین کاربرد 100 درصدی نیاز کودی نیتروژن نسبت به سایر سطوح وزن خشک طبق بالاتری تولید کرد (شکل 2). فاصله خطوط کشت یکی از مهم‌ترین متغیرهای مدیریتی میباشد که روی جذب مواد غذایی و در نهایت روی رشد گیاه تأثیر می‌گذارد (Ahmad Khan et al., 2020). سیستم مثلثی فضای بازتری برای گیاهان زراعی فراهم میکند. گزارش شده که با افزایش فاصله ردیف کاشت از ۶۰ به ۷۵ سانتی‌متر، وزن خشک ساقه حدود ۲۰ درصد و وزن خشک برگ حدود 5/8 درصد افزایش یافت (Poursakhy & Kanjehpour, 2014)، همچنین گزارش کردند که با کاهش فاصله بوته روی ردیف کاشت از ۱۸ به ۱۲ سانتی‌متر، وزن خشک ساقه حدود ۲۵/۶ درصد و وزن خشک برگ 29 درصد کاهش یافت. دلیل اصلی آن را کاهش درصد نفوذ نور به کانوپی، فضای کمتر برای رشد و توسعه برگها، کاهش سطح فتوسنتزکننده و افزایش رقابت بین بوته‌ها برای جذب آب و عناصر غذایی بیان کردند. وزن خشک برگ با وزن خشک ساقه، وزن خشک طبق، تعداد دانه در طبق، وزن هزار دانه و عملکرد دانه همبستگی مثبت و معناداری نشان داد (جدول 11).
جدول 3- تجزیه واریانس برخی از صفات آفتابگردان تحت تأثیر کود و آرایش فضایی.
Table 3. Analysis of variance for some sunflower traits as affected by fertilizer and spatial arrangement.
S.O.V
d.f
Mean squares
Leaf dry weight
Stem dry weight
Head dry weight
Block
2
38.71ns
39.29ns
0.000007ns
Spatial arrangement (S)
4
7354**
7466**
0.0015**
Main error
8
27.10
27.53
0.0000
Fertilizer requirement (F)
2
1.16ns
1.18ns
0.0016**
S×F
8
56.41**
52.27**
0.00002ns
Error
20
7.56
7.68
0.00001
C.V. (%)
-
1.24
1.24
3.14
ns و ٭٭ بهترتیب نشانگر عدم معنیداری و معنیداربودن در سطح احتمال یک درصد میباشد.
ns and ** mean non-significant and significant at 1% probability level, respectively.
جدول 4- مقایسه میانگین برخی از صفات آفتابگردان تحت‌تأثیر کود و آرایش فضایی.
Table 4. Mean comparison of some sunflower traits as affected by fertilizer and spatial arrangement.
Treatments
Leaf dry weight
Stem dry weight
Spatial arrangement
Fertilizer requirement (%)
(g plant-1)
(g plant-1)
Normal rectangle
100
212±1.06ef
214±1.06fg
75
208±1.40fg
210±1.41gh
50
214±1.59e
216±1.60ef
Wide rectangle
100
187±0.96h
188±0.97i
75
184±1.66h
186±1.67i
50
184±0.48h
185±0.48i
Square
100
244±0.55b
246±0.55b
75
240±0.95b
242±0.96b
50
235±1.65c
237±1.67c
Triangular
100
259±2.21a
261±2.23a
75
260±0.61a
262±0.62a
50
259±1.06a
261±1.07a
Mixed
100
207±2.00g
208±2.02h
75
217±6.54de
218±6.59de
50
219±2.77d
221±2.79d
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون تفاوت معنیداری را در سطح احتمال یک درصد نشان نمیدهند.
Means with the same letters in each column are not significantly different at the 1 % probability level.
a
b
شکل 2- اثرات اصلی الگوهای فضایی کشت (a) و مقادیر کودی (b) روی وزن خشک طبق آفتابگردان.
Figure 2. Main effects of cultivation spatial patterns (a) and fertilizer amounts (b) on head dry weight in sunflower.
تعداد دانه در طبق، وزن هزار دانه و عملکرد دانه
جدول تجزیه واریانس نشان داد که برهم‌کنش عوامل مورد بررسی تأثیر معنیداری روی تعداد دانه در طبق، وزن هزار دانه و عملکرد دانه آفتابگردان در سطح احتمال یک درصد داشت (جدول 5).
جدول 5- تجزیه واریانس برخی از صفات آفتابگردان تحت تأثیر کود و آرایش فضایی
Table 5. Analysis of variance for yield, and yield components affected by fertilizer and spatial arrangement.
S.O.V
d.f
Mean squares
Number of grains per head
1000 grain weight
Grain yield
Block
2
412ns
11.08ns
31195ns
Spatial arrangement (S)
4
80535**
2072**
5925802**
Main error
8
300
8.14
21849
Fertilizer requirement (F)
2
12.07ns
0.42ns
932ns
S×F
8
610**
14.73**
45465**
Error
20
81.18
2.27
6093
C.V. (%)
-
1.23
1.27
1.24
ns و ٭٭ بهترتیب نشانگر عدم معنیداری و معنیداربودن در سطح احتمال یک درصد میباشد.
ns, and ** mean non-significant and significant at 1% probability level, respectively.
مقایسه میانگینهای برهم‌کنش آرایش فضایی کشت و مقدار تأمین کود مورد نیاز نشان داد که بیشترین تعداد دانه در طبق از کاربرد 50 درصدی نیتروژن در سیستم کشت مثلثی با 858 عدد دانه در هر طبق بهدست آمد (جدول 6) که با مقادیر کاربردی 75 و 100 درصدی نیتروژن مورد نیاز در همان سیستم بهترتیب با 860 و 856 عدد دانه در هر طبق در یک گروه آماری قرار گرفت (جدول 6). بیشترین وزن هزار دانه نیز با 138 گرم در تیمار کشت مثلثی با کاربرد 50 درصدی نیتروژن مورد نیاز آفتابگردان تولید شد (جدول 6) که با تیمارهای کشت مثلثی با کاربرد 75 و 100 درصدی نیتروژن مورد نیاز در یک گروه آماری قرار گرفت (جدول 6). نتایج مقایسه میانگین نشان داد که عملکرد دانه در تیمارهای کشت مثلثی در هر سه سطح کاربردی نیتروژن نسبت به سایر تیمارها بیشتر بود (جدول 6).
جدول 6- مقایسه میانگین عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان تحت تأثیر کود و آرایش فضایی.
Table 6. Mean comparison of yield, and yield components affected by fertilizer and spatial arrangement.
Treatments
Number of grains per head
1000 grain weight
Grain yield
Spatial arrangement
Fertilizer requirement (%)
(g)
(kg ha-1)
Normal rectangle
100
701±4fg
112.7±0.67ef
6015±30fg
75
689±4gh
111.0±0.58f
5910±40gh
50
707±5ef
114.0±1.00de
6075±45ef
Wide rectangle
100
617±3i
99.3±0.33g
5295±27i
75
609±5i
98.0±1.15g
5227±47i
50
607±2i
97.7±0.33g
5213±14i
Square
100
807±2b
129.7±0.33b
6932±16b
75
793±3b
127.7±0.33b
6807±27b
50
777±6c
125.0±1.00c
6666±47c
Triangular
100
856±7a
137.7±1.20a
7346±63a
75
860±2a
138.3±0.33a
7381±17a
50
858±3a
138.0±0.58a
7363±30a
Mixed
100
684±7h
110.3±1.20f
5871±57h
75
717±22de
115.3±3.38de
6155±186de
50
723±9d
116.7±1.67d
6218±79d
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون تفاوت معنیداری را در سطح احتمال یک درصد نشان نمیدهند.
Means with the same letters in each column are not significantly different at the 1 % probability level.
نتایج داده‌های اجزای عملکرد نشان داد که بیشترین شاخص‌های عملکردی در آرایش کاشت مثلثی و کمترین آنها در آرایش کاشت مستطیلی پهن مشاهده شد (جدول 6). در آرایش کاشت مثلثی نسبت به آرایش کاشت مستطیلی پهن برای صفت تعداد دانه در طبق 30 درصد، عملکرد دانه 29 درصد و وزن هزار دانه 29 درصد افزایش داشت (جدول 6). با مطالعه اثر آرایش‌های کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه و برخی خصوصیات زراعی نخود گزارش شد که آرایش کاشت تأثیر معنیداری بر عملکرد و تعداد دانه در غلاف نداشت؛ درحالی‌که این عامل بر تعداد غلاف در بوته و وزن هزار دانه اثر معنیداری داشت (Biabani, 2009). بهعلاوه نتایج این تحقیق نشان داد که میانگین عملکرد دانه در تمامی کشتهای مربعی نسبت به کشت مستطیلی بیشتر بود که با نتایج ما مطابقت داشت. حداکثر استفاده گیاهان از منابع و وقوع دیرتر رقابت در نتیجه استفاده از فضای مناسب در تمام دوران رشد، دلیل این امر اعلام شد (Biabani, 2009). در تحقیق دیگری در مورد اثر فواصل بین و روی ردیف بر عملکرد گلرنگ مشاهده شد که اثر فاصله بوته روی ردیف بر تعداد دانه در بوته منفی بوده؛ ولی تعداد دانه در طبق، تحت تأثیر فواصل بوته روی ردیف‌های کشت قرار نگرفت (Pourhadian, & Khajehpour, 2010). با افزایش فاصله خطوط کشت، تعداد طبق در بوته و تعداد دانه در طبق افزایش می‌یابد (Sajedi et al., 2009). افزایش عملکرد آفتابگردان در پاسخ به ردیف‌های باریک ارتباط نزدیکی با بهبود رهگیری نور در دوره حساس (گلدهی) برای پرشدن دانه دارد (Andrade et al., 2002). فضای بین ردیفها در مطالعهای روی سویا نشان داد که تأثیر قابل توجهی روی عملکرد آن دارد (Flajšman et al., 2019)؛ بهطوریکه در ردیف‌های باریکتر عملکرد دانه نسبت به ردیف‌های پهن بیشتر بود (Kocjan Ačko & Trdan, 2008). کاهش فاصله بین ردیف در تراکم برابر گیاه، باعث کاهش رقابت درون‌گونه‌ای گیاه زراعی در دریافت تشعشع خورشیدی و تولید زیست‌توده میشود (Andrade et al., 2002). عملکرد دانه با وزن خشک برگ، وزن خشک ساقه، وزن خشک طبق، تعداد دانه در طبق و وزن هزار دانه همبستگی مثبت و معناداری نشان داد و افزایش عملکرد دانه می‌تواند به دلیل افزایش صفات مذکور باشد (جدول 11).
ترکیب اسیدهای چرب
نتایج حاصل از جدول تجزیه واریانس نشان داد که اثر متقابل عوامل مورد بررسی تأثیر معنیداری در سطح احتمال یک درصد روی پروفایل اسیدهای چرب روغن آفتابگردان گذاشت (جدول 7).
Table 7. Analysis of variance for sunflower fatty acids profile affected by fertilizer and spatial arrangement.
S.O.V
d.f
Mean squares
Palmitic acid
Stearic acid
Oleic acid
Linoleic acid
Block
2
0.48**
0.15**
4.95**
20.09**
Spatial arrangement (S)
4
7.74**
0.25**
29.03**
39.29**
Main error
8
0.001
0.0001
0.002
0.009
Fertilizer requirement (F)
2
44.61**
0.08**
58.84**
6.11**
S×F
8
14.42**
0.32**
24.49**
32.41**
Error
20
0.003
0.00004
0.002
0.006
C.V. (%)
-
0.57
0.15
0.13
0.18
٭٭ نشانگر معنیداربودن در سطح احتمال یک درصد میباشد.
** means significant at 1% probability level.
همچنین مقادیر ارزیابیشده اسید چرب مهم، اسید چرب اشباع، غیر اشباع، غیر چرب اشباع و نسبت اسید چرب اشباع به غیر اشباع نشان داد که در تمامی اثرات اصلی و متقابل دوگانه بین تیمارها در سطح یک درصد تفاوت معنیداری وجود داشت (جدول 9). جدول مقایسه میانگینها نشان داد که بیشترین مقدار اسید چرب اسید پالمتیک از تیمار کشت مستطیلی معمولی با کاربرد 100 درصدی نیتروژن با 45/12 درصد بهدست آمد (جدول 8)، درحالی‌که اسید استئاریک در تیمار کشت درهم با کاربرد 50 درصدی نیاز آفتابگردان (03/5 درصد) نسبت به سایر تیمارها بیشتر بود (جدول 8). مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که اسید اولئیک در تیمار کشت مثلثی با کاربرد 50 درصدی نیتروژن با 95/44 درصد بیشتر از سایر تیمارها بود (جدول 8)؛ ولی تیمار کشت مستطیلی پهن با کاربرد 75 درصدی نیتروژن با تولید 37/51 درصد اسید لینولئیک، بیشتر از بقیه تیمارها اسید لینولئیک داشت (جدول 8). نتایج حاصله نشان داد که اسیدهای چرب غیر اشباع و اشباع در آرایش‌های متفاوت کاشت و نیتروژن متفاوت بود؛ بهطوریکه بیشترین نسبت اسید چرب اشباع به غیر اشباع در آرایش کاشت مستطیل پهن با کود مصرفی 100 کیلوگرم در هکتار و کمترین آن در آرایش کاشت مستطیل پهن با میزان کود مصرفی 75 کیلوگرم در هکتار مشاهده شد (جدول 10). اسیدهای چرب غیر اشباع، واکنش‌پذیری متفـاوتی بـه کاربرد کودهای آزمایش داشـتند (جدول 10). در بـین اسـیدهای چـرب غیر اشباع، اسیدلینولئیک و اسید پالمیتیک بهترتیـب بـیشتـرین و کمترین مقدار را نشان دادند (جدول 8). اسید پالمتیک با محتوی اسید اولئیک و اسیدهای چرب غیر اشباع همبستگی منفی و معنادار با اسیدهای چرب اشباع و نسبت اسیدهای چرب اشباع به غیر اشباع همبستگی مثبت و معناداری نشان داد (جدول 11)؛ درحالی‌که اسید اولئیک با اسید لینولئیک، اسیدهای چرب اشباع و نسبت اسیدهای چرب اشباع به غیر اشباع همبستگی منفی و معناداری دارد (جدول 11). همچنین اسید لینولئیک با درصد اسیدهای چرب مهم همبستگی مثبت و معنیداری نشان داد (جدول 11).
جدول 8- مقایسه میانگین پروفایل اسیدهای چرب آفتابگردان تحت تأثیر کود و آرایش فضایی.
Table 8. Mean comparison of sunflower fatty acids profile affected by fertilizer and spatial arrangement.
Treatments
Palmitic acid
Stearic acid
Oleic acid
Linoleic acid
Spatial arrangement
Fertilizer requirement (%)
(%)
(%)
(%)
(%)
Normal rectangle
100
12.45±0.14a
4.30±0.06g
37.15±0.32h
41.84±0.63h
75
10.75±0.12c
4.21±0.06h
39.89±0.35e
40.38±0.61j
50
6.00±0.07i
4.20±0.06h
40.39±0.35d
46.64±0.70d
Wide rectangle
100
10.71±0.12c
4.52±0.06c
35.48±0.31l
46.52±0.70d
75
5.89±0.07j
3.83±0.05m
36.36±0.32i
51.37±0.77a
50
9.63±0.11g
3.96±0.05k
35.19±0.31m
45.79±0.69e
Square
100
11.19±0.13b
4.21±0.06h
36.16±0.31j
45.76±0.69e
75
5.62±0.06k
4.15±0.06j
41.79±0.36c
40.13±0.60k
50
6.11±0.07h
4.40±0.06e
43.05±0.38b
41.97±0.63h
Triangular
100
10.10±0.12e
4.55±0.06b
33.57±0.29n
48.08±0.72b
75
10.76±0.12c
4.38±0.06f
37.68±0.33g
44.13±0.66f
50
5.96±0.07ij
3.91±0.05l
44.95±0.39a
41.66±0.62i
Mixed
100
9.87±0.12f
4.18±0.06i
37.76±0.33g
42.94±0.65g
75
10.53±0.12d
4.46±0.06d
38.49±0.33f
42.96±0.65g
50
9.57±0.11g
5.03±0.07a
35.64±0.31k
47.40±0.71c
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون تفاوت معنیداری را در سطح احتمال یک درصد نشان نمیدهند.
Means with the same letters in each column are not significantly different at the 1 % probability level.
نیتروژن عنصر ضروری برای رشد و نمو گیاهان و عنصر اصلی افزایش‌دهنده عملکرد است. اسیدهای چرب دانه نوع و میزان اسیدهای چرب موجود در روغن، کیفیت آن را نشان می‌دهد. افزایش میزان اسیدهای چرب غیر اشباع از جمله اسید اولئیک و اسید لینولئیک مرغوبیت روغن را بالا می‌برد. مهم‌ترین اسید چرب غیر اشباع از نظر تغذیه اسید لینولئیک است. این اسید چرب در بدن تولید نمی‌شود، ازاین‌رو باید از طریق جیره غذایی تأمین شود. اسید اولئیک نیز یکی از اسیدهای چرب غیر اشباع مهم است که علاوه بر اهمیتی که در تغذیه دارد، مقاومت بالایی در برابر اکسیداسیون داشته و برای مصارف پخت‌وپز بسیار مناسب است. آفتابگردان گیاهی پرنیاز و کودپذیر بوده و در طول دوره رشدی خود مقادیر قابل توجهی عناصر غذایی از خاک برداشت میکند، بهطوریکه کشت آن در خاکهای فقیر و عدم مصرف متعادل عناصری مانند نیتروژن می‌تواند با تحت‌تأثیر قراردادن سودمندی کاربرد سایر عناصر، منجر به کاهش عملکرد کمی و کیفی این گیاه شود، از طرفی مصرف بیش از اندازه کودهای نیتروژنی در زراعت آفتابگردان نه‌تنها آسیبهای وارده به محیط زیست را افزایش می‌دهد بلکه بر کیفیت دانهها تأثیر نامطلوبی داشته و سبب کاهش میزان روغن آن میشود (Jami et al., 2017). میزان روغن و ترکیب اسیدهای چرب از مهم‌ترین عوامل در ارزیابی و توصیف دانه‌های روغنی هستند، بهطوریکه روغنهای گیاهی با درصد بالای اسیدهای چرب غیر اشباع حساسیت بیشتری به اکسیدشدن دارند (Rezvani Moghaddam & Seyyedi, 2017). فاکتورهایی مثل نوع واریته، خاک، شرایط آب‌وهوایی و فاکتورهای گیاهی ترکیب اسیدهای چرب را در روغنهای گیاهی تحت تأثیر قرار میدهند (Moradi Telavat & Siadat, 2012). تغذیه گیاهان و ارقام آنها از عواملی هستند که تعادل بین محیط و خصوصیات ژنتیکی گیاه را تنظیم میکنند. در آزمایشی روی آفتابگردان گزارش شده است که کاربرد کود نیتروژن اثر معنیداری روی محتوی پروتئین و اسیدهای چرب اولئیک، لینولئیک و پالمتیک داشت و باعث افزایش مقادیر آنها شد (Li et al., 2017). اسیدهای چرب اشباع با اسیدهای چرب غیر اشباع همبستگی منفی و معنادار و با نسبت اسیدهای چرب اشباع به غیر اشباع همبستگی مثبت و معناداری نشان داد (جدول 11).
جدول 9- تجزیه واریانس ترکیب اسیدهای چرب مهم، اشباع و غیر اشباع آفتابگردان تحت‌تأثیر کود و آرایش فضایی.
Table 9. Analysis of variance for sunflower important, saturated, and saturated fatty acids profile affected by fertilizer and spatial arrangement.
S.O.V
d.f
Mean squares
Total important fatty acids
Saturated fatty acids
Unsaturated fatty acids
Saturated fatty acids/unsaturated fatty acids
Block
2
60.60**
19.17**
44.86**
0.000001**
Spatial arrangement (S)
4
4.30**
9.43**
5.57**
0.0016**
Main error
8
0.003
0.001
0.003
0.000001
Fertilizer requirement (F)
2
2.64**
46.56**
45.71**
0.0088**
S×F
8
9.95**
16.50**
2.96**
0.0034**
Error
20
0.003
0.003
0.005
0.000001
C.V. (%)
-
0.06
0.41
0.08
0.01
٭٭ نشانگر معنیداربودن در سطح احتمال یک درصد میباشد.
** means significant at 1% probability level.
جدول 10- مقایسه میانگین اسیدهای چرب مهم، اشباع و غیر اشباع آفتابگردان تحت تأثیر کود و آرایش فضایی.
Table 10. Mean comparison of sunflower important, saturated, and saturated fatty acids profile affected by fertilizer and spatial arrangement.
Treatments
Total important fatty acids
Saturated fatty acids
Unsaturated fatty acids
Saturated fatty acids/unsaturated fatty acids
Spatial arrangement
Fertilizer requirement (%)
(%)
(%)
(%)
Normal rectangle
100
95.7±1.1g
16.75±0.2a
79.0±1.0m
0.21±0.0a
75
95.2±1.1i
14.96±0.2d
80.3±1.0l
0.19±0.0b
50
97.2±1.2c
10.20±0.1i
87.0±1.0b
0.12±0.0e
Wide rectangle
100
97.2±1.2c
15.23±0.2c
82.0±1.0f
0.19±0.0b
75
97.6±1.2b
9.72±0.1k
87.7±1.0a
0.11±0.0f
50
94.5±1.2k
13.59±0.2g
81.0±1.0j
0.17±0.0d
Square
100
97.3±1.2c
15.40±0.2b
81.9±1.0fg
0.19±0.0b
75
91.7±1.1l
9.77±0.1k
81.9±1.0fg
0.12±0.0e
50
95.5±1.1h
10.51±0.1h
85.0±1.0d
0.12±0.0e
Triangular
100
96.3±1.2f
14.65±0.2e
81.7±1.0h
0.18±0.0c
75
97.0±1.2d
15.14±0.2c
81.9±1.0g
0.19±0.0b
50
96.5±1.1e
9.87±0.1j
86.6±1.0c
0.11±0.0f
Mixed
100
94.8±1.1j
14.05±0.2f
80.7±1.0k
0.17±0.0d
75
96.4±1.2e
14.99±0.2d
81.5±1.0i
0.18±0.0c
50
97.6±1.2a
14.60±0.2e
83.0±1.0e
0.18±0.0c
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون تفاوت معنیداری را در سطح احتمال یک درصد نشان نمیدهند.
Means with the same letters in each column are not significantly different at the 1 % probability level.
جدول 11- ضرایب همبستگی بین صفات مورد بررسی.
Table 11. Correlation coefficients between studied traits.
Traits
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
A
1.00
B
0.99**
1.00
C
0.80**
0.80**
1.00
D
0.99**
0.99**
0.80**
1.00
E
0.99**
0.99**
0.80**
0.99**
1.00
F
0.99**
0.99**
0.80**
0.99**
0.99**
1.00
G
-0.08
-0.09
0.18
-0.09
-0.09
-0.09
1.00
H
0.17
0.17
0.21
0.16
0.17
0.16
0.40
1.00
I
0.33
0.34
0.02
0.34
0.34
0.34
-0.63*
-0.34
1.00
J
-0.30
-0.30
-0.13
-0.31
-0.31
-0.30
-0.05
0.09
-0.66**
1.00
K
-0.03
-0.03
0.10
-0.03
-0.03
-0.03
0.21
0.29
-0.32
0.63*
1.00
L
-0.06
-0.07
0.19
-0.07
-0.07
-0.07
0.99**
0.50
-0.64*
-0.04
0.23
1.00
M
0.04
0.05
-0.13
0.04
0.05
0.05
-0.82**
-0.30
0.41
0.41
0.37
-0.82**
1.00
N
-0.08
-0.08
0.17
-0.08
-0.08
-0.08
0.99**
0.49
-0.64*
-0.05
0.18
0.99**
0.99**
1.00
A: وزن خشک برگ، B: وزن خشک ساقه، C: وزن خشک طبق، D: تعداد دانه در طبق، E: وزن هزار دانه، F: عملکرد دانه، G: اسید پالمتیک، H: اسید استئاریک، I: اسید اولئیک، J: اسید لینولئیک، K: اسیدهای چرب مهم، L: اسیدهای چرب اشباع، M: اسیدهای چرب غیر اشباع، N: نسبت اسیدهای چرب اشباع به غیر اشباع. * و ** بهترتیب نشان از وجود همبستگی در سطح احتمال پنج و یک درصد میباشد.
A: Leaf dry weight, B: Stem dry weight, C: Head dry weight, D: Number of grains per head, E: 1000 grain weight, F: Grain yield, G: Palmitic acid, H: Stearic acid, I: Oleic acid, J: Linoleic acid, K: Total important fatty acids, L: Saturated fatty acids, M: Unsaturated fatty acids, N: Saturated fatty acids/unsaturated fatty acids. * and ** indicate significant correlation 5% and 1% probability levels, respectively.
نتیجه‌گیری کلی
نتایج این پژوهش نشان داد که عملکرد و اجزای عملکرد در سیستم کشت مثلثی بیشتر از سایر سیستم‌های مورد بررسی بود؛ بهطوریکه تعداد دانه در طبق، وزن هزار دانه و عملکرد دانه در سیستم کشت مثلثی بهترتیب 75/22، 59/22 و 17/22 درصد از سیستم کشت مستطیل معمولی بیشتر بود. بهعلاوه نتایج نشان داد که با کاهش مصرف نیتروژن تا 50 درصد در سیستم کشت مثلثی، عملکرد کاهش معنیداری با کاربرد 100 درصدی در این سیستم نداشت. همچنین در ارتباط با خصوصیات کیفی روغن آفتابگردان، نتایج نشان داد کمترین میزان اسیدهای چرب اشباع (اسید پالمیتیک و اسید استئاریک) و بیشترین مقدار اسیدهای چرب غیر اشباع (اسید اولئیک و اسید لینولئیک) در تیمار آرایش کشت مستطیلی پهن و کاربرد 75 درصدی نیتروژن بهدست آمد. لذا استفاده از آرایش فضایی کشت مثلثی جهت افزایش کمیت و استفاده از سیستم کاشت مستطیلی پهن جهت افزایش کیفیت به‌عنوان بهترین سیستم‌های کشت برای آفتابگردان معرفی میشوند.
REFERENCES
Adeleke, B.S., & Babalola, O.O. (2020). Oilseed crop sunflower (Helianthus annuus) as a source of food: Nutritional and health benefits. Food Science & Nutrition, 8(9), 4666–4684.
Ahmad Khan, B., Ali, A., Ather Nadeem, M., Elahi, A., Adnan, M., Nohsin Amin, M., Fraz Ali, M., Waqas, M., Aziz, A., Hasif Sohail, M., Wahab, A., Abdullah Khan, T., Yousaf, H., & Shozib Javed, M. (2020). Impact of planting date and row spacing on growth, yield and quality of soybean: A Review. Journal of Biodiversity and Environmental Sciences (JBES), 17(2), 121-129.
Al-Snafi, A.S. (2018). The pharmacological effects of Helianthus annuus: A review. Indo American Journal of Pharmaceutical Sciences, 5, 3.
Andrade, F.H., Calvino, P., Cirilo, A., & Barbieri, P. (2002). Yield responses to narrows rows depend on increased radiation interception. Agronomy Journal, 94, 975–980.
Ara, M., Barbeito, I., Elfving, B., Johansson, U., & Nilsson, U. (2021). Varying rectangular spacing yields no difference in forest growth and external wood quality in coniferous forest plantations. Forest Ecology and Management, 489, 119040.
Behrooz, E., Rahmanian, M., Heidarpour, O., & Shahriari, M.H. (2017). Effect of vermicompost and spent mushroom compost on the nutrient and essential oil composition of basil (Ocimum basilicum). Journal of Essential Oil Bearding Plants, 20(5), 1283-1292.
Biabani, A. (2009). Agronomic performance of intercropped wheat cultivars. Asian Journal of Plant Sciences, 8(1), 78-81.
Bonciu, E., Pandia, O., Olaru, A. L., Saracin, I., & Rosculete, E. (2020). Some aspects regarding the genetic and biotechnological progress of the Helianthus annuusManagement, Economic Engineering in Agriculture & Rural Development, 20(1), 105–110.
Dorni, C., Sharma, P., Saikia, G., & Longvah, T. (2018). Fatty acid profile of edible oils and fats consumed in India. Food chemistry, 238, 9-15.
Flajšman, M., Šantavec, I., Kolmanič, A., & Kocjan Ačko, D. (2019). Bacterial seed inoculation and row spacing affect the nutritional composition and agronomic performance of soybean. International Journal of Plant Production, 13, 183−192.
Food and Agriculture Organization. (2021). Data, Crops, Retrieved June, 17, 2021, from http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC.
Guan, M., Chen, H., Xiong, X., Lu, X., Li, X., Huang, F., & Guan, C. (2016). A study on triacylglycerol composition and the structure of high-oleic rapeseed oil. Engineering, 2, 258-262.
Jami, M.G., Ghalavand, A., Modarres-Sanavy, S.M.A., & Mokhtassi-Bidgoli, A. (2017). Evaluation of agronomic characteristics and seed quality of sunflower in response to different regimes of nitrogen, irrigation and zeolite. Journal of Crops Improvement, 9(4), 1011-1031. (In Persian)
Kocjan Ačko, D., & Trdan, S. (2008). Influence of row spacing on the yield of ten cultivars of soybean (Glycine max Merrill). Acta Agriculturae Slovenica, 93, 43−50.
Kostik, V., Memeti, S., & Bauer, B. (2013). Fatty acid composition of edible oils and fats. Journal of Hygienic Engineering and Desing, 4, 112–116.
Li, W.P., Shi, H.B., Zhu, K., Zheng, Q., & Xu, Z. (2017). The quality of sunflower seed oil changes in response to nitrogen fertilizer. Agronomy Journal, 109(6), 2499-2507.
Moradi Telavat, M.R., & Siadat, S.A. (2012). Introduction and production of oilseed crops. Tehran, Iran: Education and Promotion of Agriculture Press. (In Persian)
(2012). Sunflower fertility. from www.canadasunflower.com/wp-content/uploads/2012/11/Fertility.pdf
Pourhadian, H., & Khajehpour, M.R. (2010). Effect of row spacing and planting density on some agronomic characteristics of safflower cv. Kooseh a local variety from Isfahan in summer planting. Iranian Journal of Crop Science, 11(4), 381-392. (In Persian)
Poursakhy, N., & Khajehpour, M. (2014). Effect of planting pattern and plant density on growth and yield of sunflower (Hisun-36 hybrid). Applied Field Crops Research, 27(104), 54-61.
Rezvani Moghaddam, P., & Seyyedi, S.M. (2017). Evaluation of germination characteristics of sesame cultivars (Sesamum indicum) seeds as related to fatty acids composition. Iranian Journal of Seed Science and Technology, 5(2), 119-131. (In Persian)
Saeed, M. (1994). Crop water requirements and irrigation systems. E. Bashir and R. Bantel, eds. Crop production. National Book Foundation, Islamabad, Pakistan, 48-83.
Sajedi, N.A., Ardakani, M.R., Madani, H., Naderi, A., & Miransari, M. (2011). The effects of selenium and other micronutrients on the antioxidant activities and yield of corn (Zea mays) under drought stress. Physiology and Molecular Biology of Plants, 17(3), 215-222.
Saleem, M.F., Ma, B.L., Malik, M.A., Cheema, M.A., & Wahid, M.A. (2007). Yield and quality response of autumn-planted sunflower (Helianthus annuus) to sowing dates and planting patterns. Canadian Journal of Plant Science, 101-109.
Semsettin Tan, A., & Kaya, Y. (2019). Sunflower (Helianthus annuus) genetic resources, production and researches in Turkey. EDP science, 26, 21.
Soares, E., Hamid, A., & Mangkoedihardjo, S. (2021). Phytoremediation of zinc polluted soil using sunflower (Helianthus annuus). Journal of Phytology, 13, 9-12.
Tahmasebi, D., Zarghami, R., Azghandi, A.V., & Chaichi, M. (2011). Effects of nanosilver and nitroxin biofertilizer on yield and yield components of potato minitubers. International Journal of Agriculture and Biology, 13, 986–990.
Tohidi Moghadam, H., Zahedi, H., & Ghooshchi, F. (2011). Oil quality of canola cultivars in response to water stress and super absorbent polymer application. Pesquisa Agropecuária Tropical, 41(4), 579-586.
Adeleke, B.S., & Babalola, O.O. (2020). Oilseed crop sunflower (Helianthus annuus) as a source of food: Nutritional and health benefits. Food Science & Nutrition, 8(9), 4666–4684.
Ahmad Khan, B., Ali, A., Ather Nadeem, M., Elahi, A., Adnan, M., Nohsin Amin, M., Fraz Ali, M., Waqas, M., Aziz, A., Hasif Sohail, M., Wahab, A., Abdullah Khan, T., Yousaf, H., & Shozib Javed, M. (2020). Impact of planting date and row spacing on growth, yield and quality of soybean: A Review. Journal of Biodiversity and Environmental Sciences (JBES), 17(2), 121-129.
Al-Snafi, A.S. (2018). The pharmacological effects of Helianthus annuus: A review. Indo American Journal of Pharmaceutical Sciences, 5, 3.
Andrade, F.H., Calvino, P., Cirilo, A., & Barbieri, P. (2002). Yield responses to narrows rows depend on increased radiation interception. Agronomy Journal, 94, 975–980.
Ara, M., Barbeito, I., Elfving, B., Johansson, U., & Nilsson, U. (2021). Varying rectangular spacing yields no difference in forest growth and external wood quality in coniferous forest plantations. Forest Ecology and Management, 489, 119040.
Behrooz, E., Rahmanian, M., Heidarpour, O., & Shahriari, M.H. (2017). Effect of vermicompost and spent mushroom compost on the nutrient and essential oil composition of basil (Ocimum basilicum). Journal of Essential Oil Bearding Plants, 20(5), 1283-1292.
Biabani, A. (2009). Agronomic performance of intercropped wheat cultivars. Asian Journal of Plant Sciences, 8(1), 78-81.
Bonciu, E., Pandia, O., Olaru, A. L., Saracin, I., & Rosculete, E. (2020). Some aspects regarding the genetic and biotechnological progress of the Helianthus annuusManagement, Economic Engineering in Agriculture & Rural Development, 20(1), 105–110.
Dorni, C., Sharma, P., Saikia, G., & Longvah, T. (2018). Fatty acid profile of edible oils and fats consumed in India. Food chemistry, 238, 9-15.
Flajšman, M., Šantavec, I., Kolmanič, A., & Kocjan Ačko, D. (2019). Bacterial seed inoculation and row spacing affect the nutritional composition and agronomic performance of soybean. International Journal of Plant Production, 13, 183−192.
Food and Agriculture Organization. (2021). Data, Crops, Retrieved June, 17, 2021, from http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC.
Guan, M., Chen, H., Xiong, X., Lu, X., Li, X., Huang, F., & Guan, C. (2016). A study on triacylglycerol composition and the structure of high-oleic rapeseed oil. Engineering, 2, 258-262.
Jami, M.G., Ghalavand, A., Modarres-Sanavy, S.M.A., & Mokhtassi-Bidgoli, A. (2017). Evaluation of agronomic characteristics and seed quality of sunflower in response to different regimes of nitrogen, irrigation and zeolite. Journal of Crops Improvement, 9(4), 1011-1031. (In Persian)
Kocjan Ačko, D., & Trdan, S. (2008). Influence of row spacing on the yield of ten cultivars of soybean (Glycine max Merrill). Acta Agriculturae Slovenica, 93, 43−50.
Kostik, V., Memeti, S., & Bauer, B. (2013). Fatty acid composition of edible oils and fats. Journal of Hygienic Engineering and Desing, 4, 112–116.
Li, W.P., Shi, H.B., Zhu, K., Zheng, Q., & Xu, Z. (2017). The quality of sunflower seed oil changes in response to nitrogen fertilizer. Agronomy Journal, 109(6), 2499-2507.
Moradi Telavat, M.R., & Siadat, S.A. (2012). Introduction and production of oilseed crops. Tehran, Iran: Education and Promotion of Agriculture Press. (In Persian)
(2012). Sunflower fertility. from www.canadasunflower.com/wp-content/uploads/2012/11/Fertility.pdf
Pourhadian, H., & Khajehpour, M.R. (2010). Effect of row spacing and planting density on some agronomic characteristics of safflower cv. Kooseh a local variety from Isfahan in summer planting. Iranian Journal of Crop Science, 11(4), 381-392. (In Persian)
Poursakhy, N., & Khajehpour, M. (2014). Effect of planting pattern and plant density on growth and yield of sunflower (Hisun-36 hybrid). Applied Field Crops Research, 27(104), 54-61.
Rezvani Moghaddam, P., & Seyyedi, S.M. (2017). Evaluation of germination characteristics of sesame cultivars (Sesamum indicum) seeds as related to fatty acids composition. Iranian Journal of Seed Science and Technology, 5(2), 119-131. (In Persian)
Saeed, M. (1994). Crop water requirements and irrigation systems. E. Bashir and R. Bantel, eds. Crop production. National Book Foundation, Islamabad, Pakistan, 48-83.
Sajedi, N.A., Ardakani, M.R., Madani, H., Naderi, A., & Miransari, M. (2011). The effects of selenium and other micronutrients on the antioxidant activities and yield of corn (Zea mays) under drought stress. Physiology and Molecular Biology of Plants, 17(3), 215-222.
Saleem, M.F., Ma, B.L., Malik, M.A., Cheema, M.A., & Wahid, M.A. (2007). Yield and quality response of autumn-planted sunflower (Helianthus annuus) to sowing dates and planting patterns. Canadian Journal of Plant Science, 101-109.
Semsettin Tan, A., & Kaya, Y. (2019). Sunflower (Helianthus annuus) genetic resources, production and researches in Turkey. EDP science, 26, 21.
Soares, E., Hamid, A., & Mangkoedihardjo, S. (2021). Phytoremediation of zinc polluted soil using sunflower (Helianthus annuus). Journal of Phytology, 13, 9-12.
Tahmasebi, D., Zarghami, R., Azghandi, A.V., & Chaichi, M. (2011). Effects of nanosilver and nitroxin biofertilizer on yield and yield components of potato minitubers. International Journal of Agriculture and Biology, 13, 986–990.
Tohidi Moghadam, H., Zahedi, H., & Ghooshchi, F. (2011). Oil quality of canola cultivars in response to water stress and super absorbent polymer application. Pesquisa Agropecuária Tropical, 41(4), 579-586.
