. مقدمه

یونجه از ارزش تغذیه­ای بالایی برخوردار بوده و طول عمر بالایی دارد و در هرسال می­توان چند چین از آن برداشت کرد. این گیاه از سامانه ریشه­ای عمیقی برخوردار است و سازگاری زیادی به آب و هوای سرد و گرم دارد و همچنین به­دلیل تثبیت نیتروژن، توانایی افزایش حاصلخیزی خاک را دارد، لذا یونجه به­عنوان ملکه گیاهان علوفه­ای شناخته می­شود (Ozkose, 2018). پژوهشگران تفاوت معنی­دار بین چین­های برداشت یونجه از نظر عملکرد علوفه تر و ماده خشک را گزارش کردند (Arnold et al., 2019). سایر محققان در بررسی روی یونجه گزارش کردند که تلقیح یونجه با کودهای زیستی، سنتز کلروفیل در گیاه را بهبود بخشیده و فتوسنتز گیاه را افزایش داد (Zafari et al., 2017). نتایج نشان داد که گیاهان یونجه­ای که به­صورت تلفیقی با هر دو نوع باکتری ریزوبیومی و غیر ریزوبیومی تیمار شده بودند در شرایط تنش شوری به­صورت معنی­داری رشد بیشتری نسبت­به گیاهان تلقیح­نشده داشتند
 (Baha & Bekki, 2015). در پژوهش دیگری مشخص شد که بیشترین وزن زیست­توده یونجه در زمان برداشت تحت غلظت (5/17 میلی­گرم بر کیلوگرم سرب) در تیمار باکتری (باکتری­های مورد استفاده در آزمایش شاملAzotobacter chroococcum ، Azospirillum lipoferum  وPseudomonas putida ) وجود داشت (Javanmard et al., 2018). نتایج تحقیقی نشان داد که بالاترین عملکرد ماده خشک مربوط­به تیمار کاربرد توأم باکتری ریزوبیوم و مولیبدن به میزان 5 کیلوگرم در هکتار با عملکرد 2/20 تن بر هکتار بود که اختلاف معنی­داری با شاهد با عملکرد 14 تن در هکتار داشت (Ahmadi Dana et al., 2017).

قارچ­ میکوریزا و همزیستی آنها با گیاهان اثرات بی­شماری در راستای بهبود رشد و نمو آنها دارند، به­نحوی­که قارچ میکوریزا می­تواند سبب تغییراتی در روابط آبی گیاه و بهبود پایداری به خشکی یا تحمل در گیاه میزبان شود (Habibzadeh et al., 2015). نتایج تحقیقی پژوهشی نشان داد که استفاده از کود زیستی بارور-2 سبب افزایش وزن خشک اندام هوایی ریحان
 (Ocimum basilicum var. thyrsiflorum) در­مقایسه­با تیمار شاهد شد (Boveiri Dehsheikh et al., 2017). محققان بیان داشتند که بیشترین عملکرد علوفه خشک یونجه در چین نخست به­میزان 7/1 تن بر هکتار در شرایط کاربرد باکتری­های آزاد­کننده فسفر و 5/1 تن بر هکتار با کاربرد باکتری­های حل­کننده پتاس به­دست آمد. همچنین کاربرد کودهای بیولوژیک عملکرد چین دوم را تحت تأثیر قرار داد، به­طوری­که کاربرد کود پتاس بیولوژیک توانست میزان عملکرد علوفه خشک یونجه را از 7/1 تن بر هکتار در تیمار شاهد به 4/2 تن در هکتار افزایش دهد (Madani et al., 2016).

در بین کودهای آلی، کود دامی نیز به­عنوان جایگزینی طبیعی برای کودهای شیمیایی استفاده می­شوند. این کودها از نظر اقتصادی به­صرفه بوده و در بازچرخش عناصر غذایی و مواد آلی در بوم­نظام­های کشاورزی نقش ویژه دارند و می­توانند سبب پایداری نظام­های کشاورزی و بهبود ساختمان خاک، افزایش نگهداری رطوبت، بهبود فعالیت زیستی خاک و افزایش عملکرد گیاهان زراعی شوند (Kamayestani et al., 2015). محققان گزارش کردند که کاربرد توأم باکتری­های تثبیت­کننده نیتروژن و کود دامی (20 و 5/7 تن بر هکتار کود)، موجب افزایش عملکرد اسانس در سیاهدانه (Nigella sativa L.) شد
 (Ghanepasand & Haj Seyed Hadi, 2016). در پژوهشی سیستم تغذیه­ای تلفیقی (75 درصد دامی+ 25 درصد نیتروکسین(، با تولید بیشترین علوفه مرغوب از خلر می­تواند جایگزین مناسبی برای کود شیمیایی و گامی به­سوی تحقق اهداف کشاورزی پایدار باشد (AghaAlikhani et al., 2020).

در پژوهشی مصرف 10 و 25 تن در هکتار کمپوست کودهای مرغی و دامی در مدت سه سال، شرایط فیزیکی و شیمیایی خاک را بهبود بخشید و عملکرد سیب­زمینی را تا 60 درصد افزایش داد (Setiyo et al., 2016). نتایج تحقیقی نشان داد که کاربرد کود زیستی میکوریزا در شرایط آبیاری کامل یونجه، عملکردی معادل کاربرد کود شیمیایی داشت، ولی در هر دو شرایط کم­آبیاری به­صورت میانگین منجر به افزایش 1/10 درصدی عملکرد علوفه در­مقایسه­با تیمار کاربرد کود شیمیایی شد. سایر تیمارهای کودی در شرایط آبیاری در 60 درصد ظرفیت زراعی تیمارهای کودی ورمی­کمپوست، کود مرغی، شیمیایی و شاهد در یک گروه آماری قرار گرفتند (Kharazmi et al., 2019). نتایج آزمایشی نشان داد که در بین کودهای آلی نیز مصرف کود مرغی نسبت­به کود گوسفندی و گاوی، به­ترتیب به­میزان 4/12 و 14 درصد ارتفاع بوته، 9/21 و 2/22 درصد تعداد شاخه­های فرعی در بوته را افزایش داد
 (Khalili et al., 2021). پژوهش حاضر به­منظور کاهش (یا حذف) کاربرد کودهای شیمیایی در بوم­نظام­های زراعی و بررسی اثرات تغذیه تلفیقی حاصلخیزکننده­های زیستی و آلی بر میزان ویژگی­های زراعی و کارایی مصرف جذب و عناصر غذایی در گیاه علوفه­ای یونجه همدانی تحت شرایط آب و هوایی شهرستان آران و بیدگل انجام شد.

2. مواد و روش­ها

این آزمایش در سال زراعی 93-1392 در مزرعه نصرآباد واقع در شرق شهرستان آران و بیدگل به اجرا درآمد. بذر یونجه رقم همدانی مورد استفاده از طریق جهاد کشاورزی شهرستان کاشان تهیه شد. محل آزمایش در ارتفاع 970 متر از سطح دریا، طول جغرافیایی 51 درجه و 29 دقیقه و عرض 34 درجه و 14 دقیقه و براساس تقسیم­بندی سیستم کوپن، این شهر دارای آب و هوای گرم بیابانی است. مشخصات خاک محل آزمایش در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1. نتایج تجزیه خاک.

آزمایش به­صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. تیمارهای این پژوهش شامل کودهای زیستی در چهار سطح (شاهد، نیتروکسین، فسفات بارور-2 و تلقیح با نیتروکسین+فسفات بارور-2) و کودهای آلی در چهار سطح (با مشخصات مندرج در جدول 2) (شاهد، 10 تن در هکتار کود گاوی، 10 تن در هکتار کود گوسفندی و 10 تن در هکتار کود مرغی) بود. باکتری حل­کننده فسفات با نام تجاری فسفات بارور-2 که از انواع کودهای باکتریایی فسفره با جمعیت 10⁸ و Pantoea agglomerance strain P₅  باکتری­های CFU/g Pseodomonas potida strain P₁₃ بود وکود مایع نیتروکسین نیز از شرکت فناوری زیستی مهر آسیا تهیه شد.

میزان بذر مصرفی در هنگام کاشت 25 کیلوگرم بر هکتار در نظر گرفته شد و ابعاد کرت­های آزمایشی 6×4 متر بودند و بین هر دو کرت نیز دو متر فاصله در نظر گرفته شد. جهت افزایش کارایی مصرف و جلوگیری از هدرروی کودهای آلی و زیستی در کرت­های آزمایشی، پس از تعیین مقدار دقیق مصرف کودهای آلی هر کرت، در طول اجرای آزمایش و متناسب با مقدار رشد یونجه و تاریخ چین­برداری­ها، ابتدا هر یک از انواع کودهای آلی به­صورت جداگانه چندین روز جلوتر در ظروفی با حجم مناسب و یکسان (بشکه­های 200 لیتری) درون آب کاملا حل شدند و پس از یک هفته بهم­زدن، محلول­های یکدستی از هر کدام به­دست آمده و به­صورت یکنواخت در هر یک از کرت­ها پخش شد. چنانچه مختصر مواد جامدی باقی مانده بود، نگهداری شده و به کود مرحله بعدی اضافه می­شد (کوددهی دو مرتبه در هر چین­برداری یونجه تکرار شد). همچنین کود­های زیستی نیتروکسین و بارور–2 نیز متناسب با هر یک از تیمارهای کودی به ظرف محتوی محلول کودهای آلی اضافه شد. مقدار مصرف نیتروکسین 3 لیتر و کود زیستی بارور-2 نیز حدود 300 گرم برای انجام آزمایش بود.

جدول 2. خصوصیات شیمیایی کودهای دامی.

این آزمایش در سال سوم مزرعه یونجه انجام شد. آبیاری به­روش بارانی بود. در هنگام کاشت به­ترتیب کودهای اوره، سوپرفسفات تریپل و سولفات پتاسیم به­میزان 100، 150 و 150 کیلوگرم بر هکتار به­صورت خاک­مصرف به­عنوان کود پایه استفاده شده بود. برای تعیین میانگین عملکرد علوفه از هر کرت آزمایشی پس از حذف نیم­متر از ابتدا و انتهای کرت (اثرات حاشیه­ای)، از دو ردیف وسطی دو متر مربع از هر یک از کرت­های آزمایشی انتخاب و علاوه­بر­آن جهت اندازه­گیری اجزای عملکرد، 20 بوته انتخاب و به آزمایشگاه منتقل شد و ارتفاع بوته، وزن خشک ساقه، وزن خشک برگ، نسبت برگ به ساقه (طی سه مرحله چین­برداری)، عملکرد دانه (در آخرین چین­برداری از مساحت 24 متری هر کرت آزمایشی، چهار متر مربع جهت گلدهی، غلاف­دهی و تشکیل و برداشت دانه در مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی (در این مرحله رنگ غلاف­ها کاملا قهوه­ای شده و پس از آن ماده غذایی به دانه­ها منتقل نمی­شود و صرفأ رطوبت دانه­ها در حال کاهش است) اختصاص داده شد)، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت اندازه­گیری شد. برای اندازه­گیری فسفر بافت گیاهی، پس از آسیاب­کردن بافت خشک گیاه و تهیه عصاره گیاهی، دو میلی­متر از محلول عصاره گیاهی را به بالن ژوژه 25 میلی­لیتری منتقل کرده، پنج میلی­لیتر از محلول آمونیوم مولیبدو وانادات به آن افزوده شد و سپس به حجم رسانده شد. پس از گذشت نیم­ساعت فسفر نمونه­ها در طول موج 640 نانومتر با دستگاه اسپکتروفتومتر قرائت شد (Chapman & Part, 1961). کارایی فیزیولوژیک فسفر و کارایی مصرف فسفر بر اساس زیست­توده (با استفاده از روابط 1 و 2) محاسبه شد. پس از تجزیه داده­‌ها با استفاده از نرم­افزار MSTAT-C میانگین­ها با آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد مقایسه شدند.

                رابطه (1)                                  Grain yield of fertilized plots - Grain yield of the control plot   

Phosphorus physiological efficiency =                              

(kg.kg^-1)                      Absorbed phosphorus in the fertilized plot - Absorbed phosphorus in the control plot

 (Vennila & Jayanthi, 2006 ; Marino et al., 2004)

                                                                                                    Grain yield                          رابطه (2) 

      Phosphorus use efficiency =

                                      (Fan et al., 2004)                               The amount of phosphorus consumed    (kg.kg^-1)

3. نتایج و بحث

1-3. ارتفاع بوته

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که تأثیر کودهای زیستی و آلی بر ارتفاع بوته معنی­دار شد (جدول 3). استفاده از کود زیستی در مقایسه با تیمار شاهد (عدم مصرف کود زیستی) منجر به افزایش معنی­دار ارتفاع بوته شد، به­طوری­که بیشترین ارتفاع بوته از تیمار کاربرد تلفیقی کود زیستی نیتروکسین+فسفات بارور-2 (07/75 سانتی­متر) و کمترین مقدار ارتفاع بوته (95/30 سانتی­متر) متعلق­به تیمار عدم کاربرد کود زیستی بود (جدول 4). بنابراین به نظر می­رسد که تلقیح همزمان­با نیتروکسین و فسفر بارور-2 از طریق فراهمی بیشتر عناصر غذایی موجب افزایش تعداد و اندازه سلول­ها شده و رشد و نمو گیاه نسبت­به عدم کاربرد آنها بیشتر شده است. نتایج مقایسه شش توده گزینش شده و یک رقم خارجی (بولداگ) یونجه نشان داد که بین اکوتیپ­های یونجه از نظر ارتفاع بوته تفاوت معنی­داری در سطح احتمال یک درصد وجود داشت. دامنه تغییرات ارتفاع بوته 1/42 تا 3/62 سانتی­متر بود
 (Torabi, 2020). در تحقیقی میانگین ارتفاع ارقام یونجه مورد مطالعه (سنتتیک الف و ب) بیشتر از مقدار مربوط­به رقم شاهد بود (Monirifar & Mirmozaffari Roudsari, 2022). در تحقیقی مشخص شد که بین اکوتیپ­های یونجه از نظر ارتفاع بوته تفاوت معنی­داری در سطح احتمال یک درصد وجود داشت. به­نحوی­که اکوتیپ یونجه بمی بیشترین (2/84 سانتی­متر) و اکوتیپ سکوئل کمترین ارتفاع بوته (77 سانتی­متر) را داشتند (Ghotbi & Moghaddam, 2021). در پژوهشی مشخص شد که بیشترین ارتفاع ساقه به­ترتیب با کاربرد توأم تیمارهای باکتری و سوپرجاذب+باکتری (باکتری­های مورد استفاده در این آزمایش شامل
Azotobacter chroococcum ، Azospirillum lipoferum و Pseudomonas putida) با 3/17 و 5/7 درصد افزایش نسبت­به تیمار شاهد مشاهده شد (Javanmard et al., 2018).

2-3. وزن خشک برگ

اثر تیمار مصرف کود زیستی و کود آلی بر وزن خشک برگ در سطح یک درصد معنی­دار شد (جدول 3). با بررسی مقایسه میانگین­ها مشخص شد که تلقیح توأم کود زیستی نیتروکسین+فسفات بارور-2 با (4/70 گرم بر متر مربع) و عدم تلقیح با کود زیستی نیتروکسین+فسفات بارور-2 با (57 گرم بر متر مربع) به­ترتیب بیشترین و کمترین مقدار وزن خشک برگ را به خود اختصاص دادند (جدول 4). در بین سطوح کودهای آلی نیز مصرف 10 تن در هکتار کود گاوی با میانگین 5/72 گرم بر متر مربع نسبت­به سایر سطوح کود آلی برتری محسوسی داشت (جدول 5). در تحقیقی مشخص شد که بین اکوتیپ­های یونجه از نظر وزن خشک علوفه تفاوت معنی­داری وجود داشت؛ به­طوری­که یونجه بغدادی با 02/15 تن بر هکتار، بیشترین و رقم کیسوردای با 3/12 تن بر هکتار، کمترین (به­ترتیب 325، 331 و 332) عملکرد علوفه خشک را داشتند (Moghaddam et al., 2021). محققان گزارش کردند که اثر کاربرد آهن بر وزن تر و خشک برگ یونجه، رنگیزه­های فتوسنتزی و میزان پرولین در سطح یک درصد معنی­دار بود؛ به­طوری­که کمترین و بیشترین وزن­تر و خشک برگ به­ترتیب در گیاهان شاهد )صفر آهن (و گیاهان تحت تیمار 25 میکرومولار نانوذرات اکسید آهن مشاهده شد (Askary et al., 2018). در تحقیقی مشخص شد که اثر میزان بذر مصرفی یونجه برای کلیه ویژگی­های کمی مورد بررسی شامل علوفه خشک، وزن خشک برگ و شاخص سطح برگ در سطح یک درصد معنی­دار شد (Sharifi & Ramroudi, 2022).

3-3. وزن خشک ساقه

وزن خشک ساقه یونجه تحت تأثیر تیمار مصرف کودهای زیستی، آلی و اثر برهمکنش آنها قرار گرفت و در سطح یک درصد معنی­دار شد (جدول 3). در بین اثرات برهمکنش کودهای زیستی و آلی، بیشترین وزن خشک ساقه (450 گرم بر متر مربع) مربوط­به کاربرد توأم کود زیستی نیتروکسین+فسفات بارور-2+مصرف 10 تن بر هکتار کود گاوی و کمترین وزن خشک ساقه (310 گرم بر متر مربع) نیز مربوط­به تیمار عدم تلقیح با کوهای و عدم مصرف کود آلی بود (جدول 6).

نتایج تحقیقی نشان داد که سویه­های باکتریایی در تمام سطوح شوری، توانستند وزن خشک گیاه و پرولین را در مقایسه با گیاهان یونجه بدون تلقیح باکتریایی افزایش دهند (Noori et al., 2020). نتایج پژوهشی نشان داد که با افزودن جیبرلیک­اسید، شاخص­های گوناگون رشد یونجه مانند وزن تر ریشه و اندام­های هوایی، وزن خشک ریشه و اندام­های هوایی، طول ریشه و طول اندام­های هوایی و سطح برگ افزایش نشان داد (Najafi & Taghizadeh, 2022). نتایج آزمایشی نشان داد که بیشترین وزن خشک ساقه یونجه 71/1631 کیلوگرم بر هکتار در تیمار میزان بذر مصرفی و تاریخ کاشت 31 تیرماه وجود داشت
 (Sharafi & Ramroudi, 2022).

4-3. نسبت برگ به ساقه

اثر تیمار مصرف کود زیستی و تیمار کود آلی بر نسبت برگ به ساقه در سطح یک درصد معنی­دار بود (جدول 3). مقایسه میانگین­ها نشان داد که استفاده از کود زیستی در مقایسه با تیمار شاهد (عدم مصرف کود زیستی) منجر به افزایش معنی­دار نسبت برگ به ساقه شد. در این میان کاربرد کود زیستی نیتروکسین از طریق افزایش مقدار نیتروژن در محیط ریزوسفر ریشه منجر به جذب مقادیر بالاتری از عنصر نیتروژن توسط ریشه­ها شده و گیاه هم با افزایش آغازنده­های تولید برگ، توانسته است تعداد برگ در هر ساقه را افزایش دهد و در نتیجه بیشترین نسبت برگ به ساقه (32/0) در این تیمار به­دست آمده است. کمترین نسبت برگ به ساقه نیز متعلق­به تیمار شاهد با میانگین (21/0) بود. در بین سطوح کاربرد کود آلی نیز بیشترین نسبت برگ به ساقه متعلق­به کاربرد 10 تن در هکتار کود گاوی با میانگین (29/0 درصد) بود (جدول 5).

بررسی محققان نشان داد تأثیر کاربرد کودهای بیولوژیک بر نسبت برگ به ساقه در گیاه یونجه تأثیر معنی­داری را در سطح احتمال یک درصد نشان دادند. به­طور نسبی کاربرد باکتری­های حل­کننده پتاس و فسفر بیولوژیک پس از کاربرد نیتروبارور توانست نسبت وزن برگ به ساقه را تا 5/2 برابر افزایش دهد (Madani et al., 2016). مقایسه شش توده گزینش­شده و یک رقم خارجی (بولداگ) یونجه نشان داد که بین اکوتیپ­های یونجه از نظر نسبت برگ به ساقه تفاوت معنی­داری در سطح احتمال یک درصد وجود داشت (Torabi, 2020). مطالعات متعدد نشان داده است که در اوایل فصل رشد (بهار) به­دلیل پایین­بودن دما و سایه­اندازی کم، تعداد برگ­های بیشتری در روی ساقه تشکیل شده و موجب می­شود که نسبت برگ به ساقه بیشتر باشد (Stavarache et al., 2015). در تحقیقی نسبت برگ به ساقه بین سطوح آبیاری، ژنوتیپ­های یونجه و سال­ها تفاوت معنی­داری در سطح احتمال یک درصد نشان داد. برهمکنش سال با سطوح آبیاری و ژنوتیپ­ها نیز برای این ویژگی در سطح احتمال یک درصد معنی دار بود
 (Monirifar et al., 2020).

5-3. عملکرد دانه

طبق نتایج اثر کودهای زیستی و آلی بر عملکرد دانه در سطح آماری یک درصد معنی­دار بود (جدول 3). با­توجه­به نتایج مقایسه میانگین­ها مشخص شد که کاربرد تلفیقی کودهای زیستی نیتروکسین و فسفر بارور-2 به­طور محسوسی منجر به افزایش عملکرد دانه یونجه شد. تیمارکاربرد تلفیقی کودهای زیستی نیتروکسین و فسفر بارور-2 با میانگین 4/184 کیلوگرم بر هکتار نسبت­به شاهد با میانگین (2/85 کیلوگرم بر هکتار) افزایش 43/216 درصدی را نشان داد (جدول 4). کود زیستی فسفربارور-2 از طریق افزایش حلالیت فسفر خاک و کود زیستی نیتروکسین که حاوی باکتری­های آزادزی است، با افزایش فراهمی نیتروژن در اطرف ریشه گیاه منجر به بهبود شرایط رشد و نمو یونجه شده و به­واسطه افزایش تعداد گل­های بارور موجب ارتقای عملکرد دانه شده­اند. در بین سطوح کود آلی نیز کمترین عملکرد دانه (69/83 کیلوگرم بر هکتار) متعلق­به تیمار شاهد و بیشترین مقدار آن نیز (2/194 کیلوگرم در هکتار) از تیمار کاربرد 10 تن بر هکتار کود گاوی به­دست آمد (جدول 5).

نتایج پژوهشی نشان داد که عملکرد دانه یونجه در دو سال آزمایش به­ترتیب با میانگین 2/736 و 5/715 کیلوگرم بر هکتار تفاوت معنی­داری نداشتند (Rahmani & Esmaeili Aftabdari, 2017). در تحقیقی کاربرد تلفیقی فسفر و عناصر کم­مصرف بر دو اکوتیپ یونجه مطالعه شد و نتایج نشان داد که بیشترین عملکرد دانه تولیدی، 689 کیلوگرم بر هکتار بود. عملکرد دانه دو اکوتیپ همدانی و رهنانی به­ترتیب 498 و 487 کیلوگرم بر هکتار و اختلاف معنی داری نداشتند (Torabi & Heidarisoltanabadi, 2020). 

6-3. عملکرد بیولوژیک

نتایج تجزیه واریانس، اثر تیمار کودهای زیستی و آلی در سطح یک درصد بر عملکرد بیولوژیک معنی­دار بود (جدول 3). در این میان کاربرد تلفیقی کود زیستی نیتروکسین به­همراه فسفات بارور-2 (4746 کیلوگرم در هکتار) و تیمار شاهد (3929 کیلوگرم در هکتار) به­ترتیب بیشترین و کمترین مقدار عملکرد بیولوژیک را به خود اختصاص دادند (جدول 4). در بین سطوح کاربرد کود آلی نیز مصرف 10 تن در هکتار کود گاوی با میانگین 4716 کیلوگرم در هکتار از برتری معنی­داری نسبت­به سایر سطوح مصرف کود آلی برخوردار بود. تیمار مصرف کود گوسفندی و مرغی نیز در یک گروه آماری قرار داشتند (جدول 5). 

در تحقیقی مشخص شد که بین اکوتیپ­های یونجه از نظر عملکرد علوفه خشک تفاوت معنی­داری در سطح احتمال یک درصد وجود داشت (Ghotbi & Moghaddam, 2021). نتایج تجزیه واریانس پژوهشی با مقایسه شش توده گزینش شده، شش توده اولیه و یک رقم خارجی (بولداگ) نشان داد که بین اکوتیپ­های یونجه از نظر عملکرد علوفه تر و خشک تفاوت معنی­داری در سطح احتمال یک درصد وجود داشت (Torabi, 2020). در تحقیقی مشخص شد که در شرایط کم­آبیاری) آبیاری در 80 و 60 درصد ظرفیت زراعی( بالاترین میزان عملکرد علوفه در تیمارهای کودی میکوریزا و نیتروکسین به­دست آمد. شرایط آبیاری در 80 و 60 درصد ظرفیت زراعی در گیاهان تحت تیمار کود میکوریزا به­ترتیب منجر به افزایش نه درصدی عملکرد 07/11 و 30/9 درصدی علوفه در مقایسه با تیمار کاربرد کود شیمیایی شد (Kharazmi et al., 2019). در تحقیقی به­طور میانگین در طی سه سال بررسی، چین­های دوم و سوم بیشترین عملکرد علوفه تر و خشک را تولید کردند (Monirifar & Mirmozaffari Roudsari, 2022). در پژوهشی تیمار تغذیه تلفیقی (75 درصد دامی+25 درصد نیتروکسین(، بیشترین عملکرد علوفه خشک خلر (3/3005 کیلوگرم بر هکتار) را تولید کرد (AghaAlikhani et al., 2020). در تحقیقی نتایج مقایسه میانگین برهمکنش تلقیح با ریزوبیوم در چین یونجه نشان داد که بیشترین عملکرد علوفه با مقدار 75/67 تن بر هکتار در کاربرد ریزوبیوم لگومیناسارم و چین سوم و کمترین آن در حالت تلقیح با باکتری ریزوبیوم ملیلوتی مربوط­به چین اول با مقدار 63/45 تن بر هکتار بود (Safari Kamalabadi et al., 2019).

جدول 3. تجزیه واریانس ویژگی­های زراعی یونجه تحت تأثیر کاربرد کودهای زیستی و آلی.

, ns* ,** به­ترتیب عدم معنی­دار، معنی­دار در سطوح احتمال پنج و یک درصد می­باشد.

جدول 4. مقایسه میانگین اثر تلقیح کودهای زیستی بر ویژگی­های زراعی یونجه همدانی.

ستون­هایی که دارای حرف مشترک هستند، تفاوت آماری معنی­داری از لحاظ آزمون چند­دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

جدول 5. مقایسه میانگین اثر کاربرد کودهای دامی بر ویژگی­های زراعی یونجه همدانی.

ستون­هایی که دارای حرف مشترک هستند، تفاوت آماری معنی­داری از لحاظ آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

7-3. درصد فسفر

درصد فسفر تحت تأثیر تیمار کودهای زیستی، کود آلی و برهمکنش آنها قرار گرفت و در سطح یک درصد معنی­دار شد (جدول 3). با­توجه­به نتایج مقایسه میانگین اثرات برهمکنش، بالاترین میزان درصد فسفر یونجه (50/1 درصد) مربوط­به تیمار (کاربرد تلفیقی کود زیستی نیتروکسین+فسفات بارور-2+مصرف 10 تن در هکتار کود گاوی) و پایین­ترین میزان آن (46/0 درصد) مربوط­به تیمار عدم مصرف کودهای زیستی و آلی بود (جدول 6). بنابراین می­توان گفت که با افزایش فراهمی فسفر در ریزوسفر ریشه و جذب مقادیر بیشتری از آن توسط گیاه میزان فسفر موجود در بافت­های مختلف گیاهی افزایش خواهد یافت.

پژوهشگران اظهار داشتند که اثرات تیمارتلقیح با باکتری آزوسپیریلوم و قارچ پیریفورمواسپورا ایندیکا و اثرات شوری و نیز اثر سه­گانه تیمارها بر میزان فسفر یونجه معنی­دار بود (Karami & Zarea, 2014). نتایج آزمایشی روی نوع نهاده تغذیه­ای که شامل کود شیمیایی (اوره+سوپرفسفات تریپل)، کود تلفیقی (کود زیستی نیتروکسین+کود زیستی بارور-2+50 درصد شیمیایی) و کود آلی (ورمی­کمپوست) و کشت مخلوط یونجه نشان داد که اثر تیمار نوع تغذیه بر درصد فسفر یونجه معنی­دار نبود و درصد فسفر یونجه به­ترتیب با میانگین 42/0، 42/0 و 43/0 درصد مربوط­به تغذیه شیمیایی، تلفیقی وکود آلی بود (Garshasbi et al., 2022).

جدول 6. مقایسه میانگین برهمکنش کاربرد کودهای زیستی و آلی بر برخی از خصوصیات یونجه همدانی.

ستون­هایی که دارای حرف مشترک هستند، تفاوت آماری معنی­داری از لحاظ آزمون چند­دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

8-3. کارایی فیزیولوژیک فسفر

در نتایج تجزیه واریانس، اثر تیمار کودهای آلی و اثر برهمکنش کودهای زیستی و آلی بر کارایی فیزیولوژیک فسفر در سطح یک درصد معنی­دار بود (جدول 3). در بین مقایسه میانگین­های اثر برهمکنش بیشترین کارایی فیزیولوژیک فسفر مربوط­به تیمار عدم تلقیح باکود زیستی+مصرف 10 تن در هکتار کود گاوی با میانگین 78/35 کیلوگرم دانه تولیدشده بر کیلوگرم فسفر مصرف­شده و کمترین مقدار کارایی فیزیولوژیک فسفر نیز متعلق­به تیمار (عدم مصرف کود زیستی+عدم مصرف کود آلی بود (جدول 6). کارایی فیزیولوژیک فسفر مبین این نکته است که گیاه متناسب با میزان فسفر جذب­شده، چقدر می­تواند عملکرد دانه تولید کند. آیا متناسب با افزایش جذب فسفر می­تواند به همان نسبت­به عملکرد دانه خود بیفزاید. برای تولید بیشتر عملکرد دانه، تنها جذب یک عنصر نمی­تواند کافی باشد، بلکه لازم است سایر عناصر نیز به­مقدار کافی جذب شوند و از طرفی سایر عوامل محیطی موثر بر رشد نیز به­صورت بهینه در اختیار گیاه باشند. در این تحقیق مصرف 10 تن در هکتار کود گاوی از طریق تأمین بخش عمده­ای از عناصر ضروری مورد نیاز گیاه، بهبود خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک، تهویه و دمای خاک شده و نهایتاً بیشترین مقدار کارایی فیزیولوژیک فسفر را به همراه داشته است. نتایج تحقیقی نشان داد که کارایی فیزیولوژیکی فسفر تحت تأثیر میزان فسفر جذب­شده در گیاه است و مقدار جذب این عنصر نیز تحت تأثیر میزان فراهمی فسفر در مجاورت ریشه­ها می باشد. زیرا با افزایش مصرف کودهای شیمیایی فسفره مقدار فراهمی و جذب فسفر در محیط ریزوسفر ریشه­ها نیز افزایش می­یابد و باعث ارتقای کارایی فیزیولوژیکی فسفر در گیاه می­شود (Mirzakhani et al., 2009).

9-3. کارایی مصرف فسفر

کارایی مصرف فسفر تحت تأثیر تیمار کودهای آلی و اثر برهمکنش کودهای زیستی و آلی قرار گرفت و در سطح یک درصد معنی­دار بود (جدول 3). به­طوری­که در نتایج مقایسه میانگین اثرات برهمکنش، بیشترین کارایی مصرف فسفر مربوط­به تیمار (تلقیح با کودهای زیستی نیتروکسین و فسفر بارور-2+مصرف 10 تن بر هکتار کود گاوی) با میانگین 66/3 کیلوگرم دانه تولید­شده به کیلوگرم فسفر مصرف­شده وکمترین میزان کارایی مصرف فسفر نیز متعلق­به تیمار (عدم مصرف کودهای زیستی و آلی بود (جدول 6). معمولاً با افزایش مصرف کودهای شیمیایی کارایی مصرف کود کاهش می­یابد و علت آن هم هدرروی و آبشویی و یا تشکیل کمپلکس کود با ذرات خاک است. نتایج این تحقیق هم نشان داد که با روند افزایش مصرف کود شیمیایی کارایی مصرف کود کاهش یافت.

4. نتیجه­ گیری

با­توجه­به نتایج این پژوهش می­توان گفت که کاربرد کودهای زیستی و آلی به­صورت توأم منجر به بهبود وضعیت رشد و نمو گیاه شده و تأثیر مثبت محسوسی را بر اکثر ویژگی­های مورد بررسی به همراه داشت. به­طوری­که کاربرد تلفیقی کود زیستی نیتروکسین توأم با فسفات بارور (4746 کیلوگرم در هکتار) و تیمار شاهد (3929 کیلوگرم در هکتار) به­ترتیب بیشترین و کمترین مقدار عملکرد بیولوژیک را به خود اختصاص دادند. در بین سطوح کاربرد کود آلی نیز مصرف 10 تن در هکتار کود گاوی با میانگین 4716 کیلوگرم در هکتار از برتری معنی­داری نسبت­به سایر سطوح مصرف کود آلی برخوردار بود.

5. منابع

Agha Alikhani, M., Shomali Zadeh, Z., & Ghalavand, A. (2020). Effect of different nutrition systems (chemical, organic and biological) on forage yield and quality of three grasspea (Lathyrus sativus L.) lines. Iranian Journal of Field Crop Science, 51(1), 115-126. (In Persian).

Ahmadi Dana, F., Gheibi, M.N., Ardakani, M.R., & Paknejad, F. (2017). Evaluation of Sinorhizobium meliloti efficiency and qualitative traits of alfalfa under application of molybdenum. Iranian Journal of Field Crops Research, 15(3), 536-545. (In Persian).

Arnold, A.M., Cassida, K.A., Albrecht, K.A., Hall, M.H., Min, D., Xu, X., Orloff, S., Undersander, D.J., van Santen, E., & Sulc, R.M. (2019). Multistate evaluation of reduced-lignin alfalfa harvested at different intervals. Crop Science, 59(4), 1799-1807.

Askary, M., Amini, F., Talebi, S.M., & Shafiei Gavari, M. (2018). Effects of Fe-chelate and iron oxide nanoparticles on some of the physiological characteristics of alfalfa (Medicago sativa L.). Environmental Stress in Agricultural Sciences, 11(2), 449-458. (In Persian).

Baha, N., & Bekki, A. (2015). An approach of improving plant salt tolerance of lucerne (Medicago sativa) grown under salt stress: Use of bio-inoculants. Journal of Plant Growth Regulation, 34(1), 169-182.

Boveiri Dehsheikh, A., Mahmoodi Sourestani, M., Zolfaghari, M., & Enayatizamir, N. (2017). The effect of plant growth promoting rhizobacteria, chemical fertilizer and humic acid on morpho-physiological characteristics of basil (Ocimum basilicum var. thyrsiflorum). Journal of Agriculture Science and Sustainable Production,  26(4), 129-142. (In Persian).

Chapman, H.D., & Part, P.F. (1961). Method of analysis for soils, plants and waters. University of California. Division of Agriculture Sciences, pp. 309.

Fan, X., Lin, F., & Kumar, D. (2004). Fertilization with a new type of coated urea: Evaluation for nitrogen efficiency and yield in winter wheat. Journal of Plant Nutrition, 25, 853-865.

Garshasbi, M., Rafieiolhossaini, M., Fallah, S., Jafari, A.A., & Rezazadeh, S. (2022). Comparison of quantitative and qualitative yield of replacement ratios of chicory mixed cultivation with annual medic at different nutrient levels. Journal of Crops Improvement, 24(2), 449-464. (In Persian).

Ghanepasand F., & Haj Seyed Hadi, M.R. (2016). Effects of nitrogen fixing bacteria and manure application on seed yield and essential oil content of black cumin (Nigella sativa L.). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 32(4), 716-727. (In Persian).

Ghotbi, V., & Moghaddam, A. (2021). Assessment of combining ability and comparison of selected selfed and open pollinated generations clones of alfalfa (Medicago sativa L.) ecotypes. Iranian Journal of Crop Sciences, 22(4), 365-375. (In Persian).

Habibzadeh, Y., Jalilian, J., Zardashti, M.R., Pirzad, A., & Eini, O. (2015). Some morphophysiological characteristics of mung bean mycorrhizal plant under different irrigation regimes in field condition. Journal of Plant Nutrition, 38(11), 1754-1767.

Javanmard, H., Mokhtari, H., & Gholami, A. (2018). Effect of super absorbent polymer, humic acid and bacteria on physiological traits of annual alfalfa (Medicago scutellata) in lead-contaminated soils. Crop Physiology Journal, 10(37), 119-138. (In Persian).

Kamayestani, N., Rezvani Mogpaddam, P., Jahan, M., & Rejali, F. (2015). Effects of separated and integrated application of bio and organic fertilizers on some quantitative and qualitative characteristics of anise (Pimpinella anisum L.). Iranian Journal of Field Crops Research, 13(1), 62-70. (In Persian).

Karami, A., & Zarea, M.J. (2014). Physiological and nutritional responses of inoculated alfalfa (Medicago sativa cv. hamedani) with the fungus Piriformospora indica and bacterium Azospirillum spp. under salt stress. Electronic Journal of Crop Production, 7(1), 109-129. (In Persian).

Khalili, M., Chaeichi, M., Tavassoli, A., & Naghavi, M.R. (2021). Effect of manure types on quantitative and qualitative characteristics of rapeseed in the irrigation condition with treated municipal wastewater. Iranian Journal of Field Crop Science, 52(3), 55-65. (In Persian).

Kharazmi, K., Amirnia, R., Jalilian, J., & Tajbakhsh, M. (2019). Investigating the impact of different fertilizer sources on forage, yield, osmolites, photosynthetic pigments, and some antioxidant enzymes of alfalfa (Medicago sativa L.) under low irrigation condition. Crops Improvement (Journal of Agricultural Crops Production), 20(4), 801-815. (In Persian).

Madani, H., Sajedi, N.A., & Gholipoor Fadashk, H. (2016). Improvement of quality and quantity of alfalfa forage yield by using chemical and bio-fertilizers. Journal of Crop Ecophysiology, 9(4), 583-598. (In Persian).

Marino, M.A., Mazzanti, A., Assuero, S.G., & Gastal, F. (2004). Nitrogen dilution curves and nitrogen efficiency during winter–spring of annual rye grass. Agronomy Journal, 96, 601-607.

Mirzakhani, M., Ardekani, M.R. Aeene Band, A., Rejali, F., & Shirani Rad, A.H. (2009). Response of spring safflower to co–inoculation with Azotobacter chroococcum and Glomus intraradices under different level of nitrogen and phosphorus. American Journal of Agricultural and Biological Sciences, 4(3), 255-261.

Moghaddam, A., Kharazmi, K., & Mofidian, S.M.A. (2021). Determination of fall dormancy score of Iranian alfalfa (Medicago sativa L.) ecotypes in cold and temperate climates. Iranian Journal of Crop Sciences, 23(3), 237-252. (In Persian).

Monirifar, H., & Mirmozaffari Roudsari, A. (2022). Investigation of the response of new improved alfalfa cultivars to salinity in field conditions. Environmental Stress in Agricultural Sciences, 15(3), 709-718. (In Persian).

Monirifar, H., Moradiyan, P., Ahmadi, R., & Moghaddam, A. (2020). Identification of suitable alfalfa cultivars for deficit irrigation conditions in Tabriz plain. Sustainable Agricultural and Production Science, 30(4), 249-264. (In Persian).

Najafi, F., & Taghizadeh, Z. (2022). The effects of gibberellic acid on certain physiological parameters in alfalfa (Medicago sativa L.) under cadmium stress. Journal of Plant Environmental Physiology, 65(2), 163-175. (In Persian).

Noori, F., Etesami, H., Najafi Zarini, H., Khoshkholgh Sima, N.A., & Ranjbar, G.H. (2020). The feasibility of using the plant growth promoting bacteria isolated from the nodules to increase the alfalfa (Medicago sativa L.) plant resistance to salinity stress. Environmental Stress in Agricultural Sciences, 13(1), 225-235. (In Persian).

Ozkose, A. (2018). Effect of environment cultivar interaction on protein and mineral contents of alfalfa (Medicago sativa L.) in central Anatolia, Turkey. Sains Malaysiana, 47, 551-562.

Rahmani, M., & Esmaeili Aftabdari, M. (2017). Determination of the most suitable planting pattern fora dual-purpose cropping of seed and forage alfalfa stand based on economic values in Zanjan. Journal of Crops Improvement, 19(2), 493-503. (In Persian).

Safari Kamalabadi, H., Valadabadi, S.A., Daneshian, J., Heydari Sharifabad, H., & Baghizade, A. (2019). The effect of foliar application of micronutrients on quality traits and yield of bam population of alfalfa (Medicago sativa L.). Journal of Crop Ecophysiology, 13(2), 305-320. (In Persian).

Setiyo, Y., Gunadnya, B., Gunam, B., Permana, I., Susrusa, I., & Triani, L. (2016). Improving physical and chemical soil characteristic on potatoes (Solanum tuberosum L.) cultivation by implementation of leisa system. Agriculture and Agricultural Science Procedia, 9, 525-531.

Shabani, G., Chaichi, M.R., Ardakani, M.R., Khavazi, K., & Friedel, J.K. (2014). The effect of different fertilizing systems on seed yield and phosphorous absorption in annual medic var. Robinson. Agronomy Journal (Pajouhesh & Sazandegi), 104, 87-95. (In Persian).

Sharafi, S., & Ramroudi, M. (2022). Evaluation of quantitative and qualitative of Medicago scutellata affected by sowing date, sowing depth, and seeding rate. Journal of Agroecology, 13(4), 689-704. (In Persian).

Stavarache, M., Samuil, C., Popovici, C.I., Tarcau, D., & Vantu, V. (2015). The productivity and quality of alfalfa (Medicago sativa L.) in Romanian forest steppe. Notulae Botanicae Horti Agrobotanici Cluj-Napoca, 43, 179-185.

Torabi, M. (2020). Evaluation and selection for salinity stress tolerance in Iranian promising alfalfa (Medicago sativa L.) ecotypes. Iranian Journal of Crop Sciences, 22(3), 252-262. (In Persian).

Torabi, M., & Heidarisoltanabadi, M. (2020). Investigating the application of phosphorus and spraying of micronutrients on forage and seed yield in alfalfa ecotypes. Iranian Journal of Field Crops Research, 18(1), 61-70. (In Persian).

Vennila, C., & Jayanthi, C. (2006). Effect of integrated nitrogen management on nitrogen use efficiency in wet seeded rice + daincha dual cropping system. Madras Agricutural Journal, 93(7-12), 274-277.

Zafari, M., Ebadi, A., & Jahanbakhsh Godehkahriz, S. (2017). Effect of seed inoculation on alfalfa tolerance to water deficit stress. Notulae Botanicae Horti Agrobotanici Cluj-Napoca, 45(1), 82-88.