پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 163 |
| تعداد شماره‌ها | 6,839 |
| تعداد مقالات | 73,823 |
| تعداد مشاهده مقاله | 136,416,818 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 106,140,452 |
مدل مفهومی تاب‌آوری روانشناختی براساس آیات و روایات | ||
| قرآن و روانشناسی | ||
| مقاله 12، دوره 2، شماره 1 - شماره پیاپی 2، خرداد 1402، صفحه 254-235 اصل مقاله (2.19 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| نویسندگان | ||
| محمدصادق شجاعی1؛ راضیه سادات سیدخراسانی* 2 | ||
| 1گروه اخلاق و تربیت، پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی، قم، ایران. | ||
| 2گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران | ||
| چکیده | ||
| هدف پژوهش حاضر دستیابی به مدل مفهومی تاب‌آوری روانشناختی به‌عنوان سازوکار مقاومت و انطباق مثبت افراد در شرایط دشوار و رویدادهای ناگوار زندگی است. از نظر روان‌شناسان، تاب‌آوری فرآیندی پویاست که به افراد امکان می‌دهد با استفاده از توانمندی‌ها و مهارت‌های شخصی خود، در مواجهه با فشارها، آسیب‌ها و محرک‌های تنش‌زا، نه‌تنها دچار شکست نشوند، بلکه به رشد و تقویت فردی نیز دست یابند. در همین راستا، این پژوهش با هدف دستیابی به مدل مفهومی تاب‌آوری روانشناختی در آیات و روایات طراحی شده است، تا مبنایی نظری و کاربردی براساس منابع اسلامی، برای ارتقای تاب‌آوری در حوزه روانشناسی مثبت‌گرا فراهم آورد. در این پژوهش از روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی بهره گرفته شد؛ روشی که به‌طور خاص برای استخراج، فهم و استنباط آموزه‌های روانشناختی از منابع اسلامی نظیر قرآن کریم و متون روایی کاربرد دارد. این روش به پژوهشگر امکان می‌دهد تا با بررسی عمیق و نظام‌مند متون، مضامین مرتبط با تاب‌آوری را شناسایی و تبیین نماید. فرایند تحلیل در پنج مرحله متوالی انجام گرفت: نخست، مشاهده نظام‌مند و انتخاب هدفمند منابع معتبر؛ دوم، غرقه شدن در محتوا از طریق مطالعه مکرر و دقیق متون به‌منظور درک عمیق معنایی؛ سوم، صورت‌بندی یافته‌ها و استخراج مفاهیم کلیدی در قالب گزاره‌های روانشناختی؛ چهارم، اعتبارسنجی یافته‌ها با اتکاء به نظر متخصصان حوزه‌های دینی و روانشناسی و مقایسه با مبانی نظری؛ و در نهایت، بازنگری و ارائه گزارش نهایی با هدف دستیابی به مدلی مفهومی و قابل اتکاء. این رویکرد کیفی امکان می‌دهد تا ارتباط میان آموزه‌های دینی و سازه‌های روانشناسی مثبت‌گرا، از جمله تاب‌آوری، با دقت بیشتری روشن شود. در گام نخست، مفاهیم و گزاره‌های مرتبط با تاب‌آوری از آیات و روایات استخراج شد، سپس با به‌کارگیری اصول پیش‌پردازش متن همچون هم‌معنایی، چندمعنایی و حوزه‌های معنایی مورد تحلیل قرار گرفت. بر این اساس، 9 مؤلفه اصلی تاب‌آوری شامل تعهد مذهبی، پذیرش، نگرش تکلیف‌مدارانه، جهت‌گیری هدف، قوت اراده، پایداری در برابر دشواری‌ها، ظرفیت بالای سازگاری، صلابت و کنترل هیجانی شناسایی شد. در ادامه، مؤلفه‌ها بر پایه شباهت کارکردی دسته‌بندی شدند. برای اطمینان از اعتبار پژوهش، نظر ۱۰ تن از متخصصان علوم دینی و روانشناسی دریافت شد و نسبت روایی محتوا (CVR) و شاخص روایی محتوا (CVI) محاسبه شد که به‌ترتیب بالاتر از 0.62 و 0.79 به دست آمد. براساس یافته‌های این پژوهش، تاب‌آوری روانشناختی متشکل از چهار بُعد اساسی وظیفه‌شناسی، پایداری، انعطاف‌پذیری و رشد شخصی است. این ابعاد نمایانگر جنبه‌های گوناگون توانایی فرد در مواجهه با مشکلات و چالش‌های زندگی بوده و می‌توانند به‌عنوان شاخص‌هایی معتبر برای سنجش میزان تاب‌آوری افراد مورد استفاده قرار گیرند. شناسایی این ابعاد نه‌تنها در فهم عمیق‌تر سازه تاب‌آوری اهمیت دارد، بلکه زمینه‌ای کاربردی برای توسعه ابزارهای سنجش ازجمله پرسشنامه‌های استاندارد فراهم می‌سازد. افزون‌بر این، نتایج به‌دست آمده می‌تواند مبنای طراحی مداخلات روانشناختی و بسته‌های آموزشی هدفمند قرار گیرد که هدف آن تقویت ظرفیت‌های تاب‌آوری و ارتقای کیفیت زندگی افراد در حوزه‌های مختلف به‌ویژه آموزش و تربیت است. بدین ترتیب، پژوهش حاضر گامی مؤثر در جهت تلفیق مبانی نظری با کاربست‌های عملی در روانشناسی مثبت‌گرا و آموزش نیروی انسانی به‌شمار می‌آید. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| الگوی مفهومی؛ تاب‌آوری روانشناختی؛ روایی‌محتوایی؛ تحلیل کیفی؛ منابع دینی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| A Conceptual Model of Psychological Resilience Based on Qur’anic Verses and Narrations | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mohammad Sadeq Shojaei1؛ Raziyeh Sadat Seyyed Khorasani2 | ||
| 1Department of Ethics and Education, Al-Mustafa International Research Institute, Qom, Iran. | ||
| 2Department of Islamic Studies, Farhangian University, Tehran, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| The aim of the present study is to develop a conceptual model of psychological resilience as a mechanism of resistance and positive adaptation in the face of difficult circumstances and adverse life events. Psychologists regard resilience as a dynamic process that enables individuals, through the use of their personal capacities and skills, not only to avoid failure when confronted with pressures, traumas, and stressful stimuli, but also to achieve personal growth and empowerment. In this regard, the present research was designed to formulate a conceptual model of psychological resilience within Qur’anic verses and narrations, thereby providing a theoretical and practical foundation, grounded in Islamic sources, for promoting resilience within the domain of positive psychology. The study employed qualitative content analysis of religious texts, a method specifically suited for extracting, comprehending, and interpreting psychological teachings from Islamic sources such as the Holy Qur’an and hadith collections. This method allows the researcher, through a systematic and in-depth examination of the texts, to identify and explain themes related to resilience. The analysis was carried out in five consecutive stages: first, systematic observation and purposeful selection of authoritative sources; second, immersion in the content through repeated and careful reading of the texts to gain a profound semantic understanding; third, structuring the findings and extracting key concepts in the form of psychological propositions; fourth, validating the findings by consulting experts in the fields of religious studies and psychology and comparing them with theoretical foundations; and finally, revising and presenting the final report to establish a reliable conceptual model. This qualitative approach clarifies, with greater precision, the relationship between religious teachings and constructs of positive psychology such as resilience. In the first step, concepts and propositions related to resilience were extracted from verses and narrations, then analyzed using principles of text preprocessing such as synonymy, polysemy, and semantic domains. Accordingly, nine main components of resilience were identified: religious commitment, acceptance, duty-oriented attitude, goal orientation, strength of will, endurance against hardships, high adaptive capacity, robustness, and emotional regulation. Subsequently, the components were categorized according to functional similarity. To ensure the validity of the research, the views of ten experts in religious sciences and psychology were obtained, and the Content Validity Ratio (CVR) and the Content Validity Index (CVI) were calculated, yielding values above 0.62 and 0.79, respectively. Based on the findings, psychological resilience consists of four fundamental dimensions: conscientiousness, persistence, flexibility, and personal growth. These dimensions represent various aspects of an individual’s capacity to confront life’s problems and challenges and can serve as valid indicators for measuring resilience. Identifying these dimensions is not only important for a deeper understanding of the construct of resilience but also provides an applied basis for the development of assessment instruments such as standardized questionnaires. Furthermore, the results can serve as the foundation for designing psychological interventions and targeted educational programs aimed at strengthening resilience capacities and enhancing individuals’ quality of life, particularly in the domains of education and training. Thus, the present study constitutes an effective step toward integrating theoretical foundations with practical applications in positive psychology and human resource education. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Conceptual Model, Psychological Resilience, Content Validity, Qualitative Analysis, Religious Sources | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
رضی، محمد (1414ق). نهج‌البلاغة (للصبحی صالح). قم: هجرت.
ابن فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ج4.
احمدی، خدابخش؛ شیخ، مهدی؛ سرابندی، حسن (1391). نقش دلبستگی به خدا در تاب‌آوری و سلامت روان والدین کودکان عقب‌مانده ذهنی آموزش‌پذیر. پژوهش در سلامت روانشناختی، 6(1)، ص1-9.
ارسطو. (1343 ق). علم الأخلاق إلى نیقوماخوس. ترجمه: ب. سانت هلیر. بیروت: دار صادر، ج1.
ازهرى، محمد (1421ق). تهذیب اللغه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج1.
پوراسماعیل، احسان؛ خوش، حانیه (1398). مفهوم عزّت نفس در مقایسه میان دیدگاه اسلام و دیدگاه روان‌شناسان بالینی. دانشنامه علوم قرآن و حدیث، شماره 11، ص29-54.
تمیمى آمدى، عبدالواحد (1410 ق). غرر الحکم و درر الکلم. قم: دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم.
جعفر بن محمد. امام ششم (1400ق). مصباح الشریعة. بیروت: اعلمى چاپ.
چمی، محبوبه؛ زارع بهرام‌آبادی، مهدی؛ اصغرنژاد، علی‌اصغر؛ شیرودی، شهره (1398). تدوین و اعتباریابی الگوی تاب‌آوری خانواده مبتنی بر آموزه‌های قرآنی. قرآن و طب، 4(5)، ص124-135.
حرّعاملى، محمد (1409ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسة آل البیت، ج15، 3.
حسینی قمی، طاهره؛ سلیمی بجستانی، حسین (1390). رابطه بین جهت‌گیری مذهبی و تاب‌آوری در بین مادران دارای فرزندان مبتلا به بیماری. روانشناسی و دین، 4(15).
دلشاد تهرانى، مصطفى (1383). سیره نبوى منطق عملى. تهران: دریا، ج3، چاپ دوم.
راغب اصفهانى، حسین (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دار القلم.
شجاعی، محمدصادق (۱۳۹۹). روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا. مطالعات اسلام و روانشناسی، 14(27)، ص41-73.
صالحی حاجی‌آبادی، علی؛ هادی، اصغر (1397). معناشناسی صبر در قرآن. پژوهش‌های قرآنی، شماره 86، ص150-173.
غزالى، محمد (بی‌تا). إحیاء علوم الدین. تحقیق عبد الرحیم بن حسین حافظ عراقى. دار الکتاب العربی، ج12.
فراهیدى، خلیل (1409ق)، العین. قم: هجرت، چاپ دوم، ج7.
فیض کاشانی، محمد (1372). راه روشن (ترجمه المحجة البیضاء). مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى.
فیض کاشانى، محمد (1376). المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، ج7، چاپ چهارم.
قمی مشهدی، محمد (1368). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ج11.
کلینى، محمد (1429ق). کافی (ط- دار الحدیث). قم: دارالحدیث، ج3-4، 9.
لیثى واسطى، علی (1376). عیون الحکم و المواعظ (للیثی). قم: دارالحدیث.
مجلسى، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار (ط- بیروت). بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ج68، 75، 1، 72، 16، چاپ دوم.
مردانی، فیروز؛ شریفی اصفهانی، محمود (1389). بررسی تطبیقی مفهوم عزت نفس از دیدگاه مولانا و روان‌شناسان انسان‌گرا. پژوهشنامه تربیتی، شماره 22، ص125-160.
میرزایی، رضا؛ باقری زنجانی اصل منفرد، لیلا (1399). تاب‌آوری از دیدگاه روانشناسی جدید و نقش ایمان به آموزه‌های دینی در آن. مطالعات اسلامی در حوزه سلامت، 4(2)، ص37-46.
نراقی، احمد (1376). معراج السعاده. قم: هجرت، چاپ چهارم.
نورى، حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسۀ آل البیت، ج2، 7.
Agaibi C.E. & Wilson, J.P. (2005). Trauma, PTSD, and Resilience. Areview of the literature. Trauma, Violence & Abuse, 6(3), p. 195-216.
Bonanno, A.G. (2004). Loss, trauma, and human resilience. American Psychologist, no. 59, p. 20- 28. Connor, K.M. & Zhang, W. (2006). Recent advances in the understanding and treatment of anxiety disorders. Resilience. Journal of Clinical Psychiatry, 67(2), p. 46-9.
Glaser, B.G. & Strauss, A.L. (1967). The discovery of grounded theory: strategies for qualitative theory. New Brunswick: Aldine Transaction.
Gomez, R. & McLaren, S. (2006). The association of avoidance coping style, and perceived mother and father support with nxiety/depression among late adolescents: applicability of resiliency models. Personality and Individuals Differences, no. 40, p. 1165-1176.
Kirkpatrick, L.A. (1994). The role of attachment in religious bellief and behavior. Advances in personal relayionship, no. 5, p. 239-256.
Lawshe, C.H. (1975). A quantitative approach to content validity. Personnel psychology, 28(4).
Luthar, S.S. & Cicchetti, D. (2000). The construct of resilience: implications for interventions and social policies. Development and Psychopathology, no.12, p. 857-885.
Luthar, S.S., Lyman, E.L. & Crossman, E.J. (2014). Resilience and positive psychology. Handbook of developmental psychopathology, p. 125-140.
Masten, A. (2001). Ordinary magic: resilience processes in development. American Psychologist, no. 56, p. 227-238.
Mikulincer, M., Shaver, P.R. & Horesh, N. (2007). Attachment bases of emotional regulation and posttraumatic adjustment. Draft (8/4/04) of a chapter for DK. Synder JA. Simpson, J.N. problems and parenting stress over time. Journal of Intellectual Disability Research, no. 47, p. 217-230.
Newman, R. (2005). Resilience initiative.Professional psychology. Research and practice, vol. 36, p. 227-229. Polit, D.F. & Beck, C.T. (2006). The content validity index: Are you sure you know what’s being reported? Critique and recommendations. Research in Nursing & Health, no. 29, p. 489-497.
Prinzing, M.M., Zhou, J., West, T. N., Le Nguyen, K. D., Wells, J. L. & Fredrickson, B. L. (2022). Staying ‘in sync’with others during COVID-19: Perceived positivity resonance mediates cross-sectional and longitudinal links between trait resilience and mental health. The Journal of Positive Psychology, 17(3), p. 440-455.
Wilson, J.P. & Drozdek, B. (2004). Broken spirits: The treatment of traumatized asylum seekers, refugees and war and torture victims. In: C.E. Agaibi & J.P. Wilson. Trauma, PTSD, and Resilience: A review of the literature. Trauma, Violence & Abuse, 6(3), p. 195-216. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 46 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 29 |
||
سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب