دانشیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکدة حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
چکیده
قائم‌مقامی ورثه یک نهاد حقوقی است که ریشه در حقوق رم دارد و به‌عنوان یک فرض حقوقی به‌منظور توجیه برخی احکام تعهدات در نظام‌های حقوقی غربی مطرح شده است و احکامی نظیر بقای حقوق و تعهدات شخص بعداز مرگ وبقای عقود لازم بعد از فوت یکی از طرفین عقد بر آن مبنا توجیه می‌شود. نویسندة قانون مدنی ایران با اقتباس از قانون مدنی فرانسه این واژه را در مواد 219 و231 استعمال کرده است، بدون آنکه تعریفی از آن ارائه و احکام آن را بیان کند. اما دکترین حقوقی ایران تحت تأثیر حقوق فرانسه آن را تا حدودی پذیرفته و به‌تناسب تعاریفی از آن اراده کرده است. در فقه اسلامی در موارد متعدد از ورثه به‌عنوان «قائم‌مقام مورث» یاد شده که از جملة آنها در مورد فوت یکی از اطراف عقد اجاره، رهن، یا ذی‌الخیار است؛ اما دقت و تتبع در متون فقهی ثابت می‌کند که مفهوم «قائم‌مقام» در حقوق اسلام با معنای آن در حقوق غرب، متفاوت است. اگرچه بسیاری از احکامی که در حقوق غرب بر مبنای قائم‌مقامی توجیه شده است، در حقوق اسلام نیز وجود دارد، ولی مبنای آنها نظریة قائم‌مقامی نیست. در این مقاله این موضوع که آیا نظریة قائم‌مقامی در فقه اسلامی و حقوق ایران وجود دارد، بررسی می‌شود.
INHERITANCE SUBROGATION THEORY IN THE ISLAMIC AND THE IRANIAN LAW
نویسندگان [English]
Mahmoud Kazemi
Associate professor, University of Tehran, Department of Private and Islamic Law.
چکیده [English]
Abstract
Subrogation is an institution in western legal systems which has its roots in Roman Law. It has been conceived as a legal fiction, justifying a few of the rules in the law of obligations. One important embodiment of this theory is the transmission of obligations and the survival of the contract after the death of one of the parties to it. The Iranian Civil Code uses the term denoting this concept (qa’im-maqami) in articles 219 and 231 of it, without defining it. The Iranian legal doctrine, however, influenced by the French doctrine, has adopted subrogation as an Iranian law institution and suggested a few definitions. The same term has also been used in fiqh to signify the relation between the devisor and the heirs. A closer study of the texts, however, proves that the meaning of this term in fiqh is different from that in western legal systems. Even though many of the rules of western systems, justified by invoking subrogation, have counterparts in Islamic law, their bases in the latter is not subrogation. It is contended here, therefore, that the inheritance subrogation in the sense embraced by western legal systems, does not exist in the Islamic law.
کلیدواژه‌ها [English]
Keywords: Inheritance Subrogation, Survival of Debts After Death, Theory of Dhimmah.
مراجع
امامی، سید حسن (1372). حقوق مدنی، ج 1 و 2، تهران: اسلامیه.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1379). محشای قانون مدنی، چ اول، تهران: گنج دانش.
------ (1386). الفارق، ج 4، چ اول، تهران: گنج دانش،.
صفایی، سید حسین (1394). قواعد عمومی قراردادها، چ بیست‌ویکم، تهران: میزان.
کاتوزیان، ناصر (1376). حقوق مدنی، قواعد عمومی قراردادها، ج 3، چ دوم، تهران: شرکت انتشار.
------ (1380). دورة مقدماتی حقوق مدنی، درس‌هایی از شفعه، وصیت، ارث، چ دوم، تهران: دادگستر.
آشتیانى، میرزا محمدحسن (1425ق). کتاب القضاء، ج1، چ اول، قم: انتشارات زهیر - کنگرۀ علامه آشتیانى.
ابن‌منظور، ابوالفضل، جمال‌الدین، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب، ج2، چ سوم، بیروت: دارالفکر.
اصفهانی، شیخ محمدحسین (1427ق). حاشیه کتاب المکاسب، ج5، چ دوم، قم: انتشارات ذی القربی.
انصاری، مرتضى (1415ق). کتاب المکاسب، ج2و3، چ اول، کنگرة جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم.
بحرالعلوم، محمد بن محمدتقى (1403ق). بلغة الفقیه، ج1، چ چهارم، تهران: منشورات مکتبة الصادق.
جمعى از پژوهشگران (1423ق). موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت(ع)، زیر نظر آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودى، ج9، چ اول، قم: مؤسسة دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع).
حسینى عاملى، سید محمدجواد (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، ج15، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حائرى طباطبایی، سید على (1418ق)، ریاض المسائل، ج16، چ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت (ع).
حلّى، محمد بن منصور (ابن‌ادریس)، (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ج2، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّى، نجم‌الدین، جعفر بن حسن (محقق حلی) (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج2، چ دوم، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
حلّى، حسن بن یوسف (علامه حلی)، (1414ق). تذکرة الفقها، ج7و13، چ اول، قم: مؤسسة آل‌البیت (ع).
---------------------- (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، ج6، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
-----------------------(1420ق)، تحریرالاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج6، چ اول، قم: موسسة امام صادق(ع).
----------------------(1388ق)، تذکره الفقهاء، طبع قدیم، قم: موسسة آل البیت(ع).
حلّى، محمد بن حسن (فخر المحققین)، (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج2، چ اول، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
خویی، سید ابوالقاسم (1374ق). مصباح الفقاهه، مقرر: محمدعلی توحیدی، ج4، چ اول، نجف: المطبعه‌الحیدریه.
--------------- (1409ق). مبانی العروة الوثقى، چ اول، قم: منشورات مدرسة دار العلم - لطفى.
رشتی، میرزا حبیب‌الله (1407ق). فقه الإمامیة، قسم الخیارات، چ اول، قم: کتابفروشى داورى.
--------------- (1401ق). کتاب القضا، ج1، چ اول، قم: دار القرآن الکریم.
صدر، سید محمدباقر (1420ق). ماوراء الفقه، ج5 ، چ اول، بیروت: دار الأضواء.
طبرسى، فضل بن حسن (امین الإسلام)، (1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، تحقیق: مدیرشانه‌چی و همکاران، ج1، چ اول، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
طوسى، محمد بن على بن حمزه (1408ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة، چ اول، قم: انتشارات کتابخانة آیة‌الله مرعشى نجفى.
طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن (شیخ طوسی)،(1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، چ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
------------------- (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة، ج2، چ سوم، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران.
-------------------- (1407ق). الخلاف، ج3، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
عاملى، زین‌الدین بن على (شهید ثانى) (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج8، چ اول، قم: کتابفروشى داورى.
------------------ (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، ج15، چ اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
عاملى، محمد بن مکى (شهید اول) (1417ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج2، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
عراقى، آقا ضیاء‌الدین، على کزاز، (بی‌تا)، کتاب القضاء، چ اول، قم: چاپخانة مهر.
فیض کاشانى، محم محسن (بی‌تا). مفاتیح الشرائع، ج 3، چ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیة‌الله مرعشى نجفى.
فراهیدى، خلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین، مصحح: دکتر مهدى مخزومى و دکتر ابراهیم سامرائى ج 8، چ دوم، قم: هجرت.
کرکى، على بن حسین (محقق ثانى) (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج 12، چ دوم، قم: مؤسسة آل‌البیت (ع).
نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج24،25، چ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
Deshaye, Oliver (2008). Ayant cause, Réportoire de droit civil, Dalloz, janvier 2008, 1 – 25.
Ghestin, Jaques, Billiau, Marc, Loiseau, Grégoire (2005). Traité de droit civil, Le régime des créances et des dettes, Paris: L.G.D.J.
Malaurie, Philippe, Aynés, Laurent, Stoffel-Munck (2003). Droit civil, Les obligations, Paris: Défrenois.
Nicod, Mark (2014). "La continuation de la personne du défunt: principe général du droit français des successions?", Presses de l'université Toulouse 1 capitale,141 – 150.
