پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 161 |
| تعداد شماره‌ها | 6,573 |
| تعداد مقالات | 71,037 |
| تعداد مشاهده مقاله | 125,523,919 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 98,783,988 |
تأثیر قرائت ابن‌مسعود بر شکل‌گیری و تثبیت ایده «واو مقحمة» در میان نحویان کوفه | ||
| پژوهش های قرآن و حدیث | ||
| دوره 57، شماره 1، شهریور 1403، صفحه 239-265 اصل مقاله (669.64 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/jqst.2024.371712.670303 | ||
| نویسندگان | ||
| محمدسعید بیلکار* 1؛ مهدیار شیرازی فراشاه2 | ||
| 1، استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
| 2دانشجوی دکترا، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| مطالعۀ مصاحف و قرائات غیر رسمی قرآن، اکنون، نه تنها برای شناخت تاریخ جمع قرآن، بلکه برای شناخت چگونگی شکل‌گیری قرائات و آرای نحوی حول آن‌ها ضرورتی بایسته دارد و در این راستا مصحف و قرائت ابن‌مسعود، حائز توجهی دوچندان است. مطابق گزارشات تاریخی، این مصحف تا بیش از دو قرن به عنوان مرجعی در قرائت، برای اهالی کوفه شناخته می‌‌شده است. مصحف ابن‌مسعود، نه تنها بر قاریان کوفی پس از او، بلکه بر شکل‌گیری آرای نحویان مکتب کوفه نیز تأثیر شایانی داشته و گاه سبب ایجاد منازعاتی میان دو مکتب نحوی کوفه و بصره گشته است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی – تحلیلی، در جستجوی تأثیر قرائت ابن‌مسعود بر شکل‌گیری ایدۀ «واو مقحمة» در نزد نحویان کوفه است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که فرّاء نحوی با تأثیرپذیری از قرائت ابن‌مسعود از آیۀ 70 یوسف، ایدۀ «واو مقحمة» را نخست، در بحث جواب شرطِ «لمّا» و «حتّی إذا» در آیات 15 یوسف، 104 صافات، 73 زمر و 97 انبیاء طرح و سپس آن را به مبحث وصف در آیات 177 بقره و 162 نساء تسرّی می‌دهد که این توسعه را باید در ضمن قرائتی دیگر از ابن‌مسعود از آیۀ 50 احزاب جستجو کرد. در نهایت باید اذعان نمود که مهم‌ترین عامل تثبیت ایدۀ «واو مقحمة» در مکتب نحوی کوفه، التزام و توجه این مکتب به مصحف و قرائت ابن‌مسعود به عنوان یک مرجع نحوی است؛ منبعی که بصریان چنین جایگاهی را برای آن قائل نیستند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| فراء نحوی؛ مصحف ابن مسعود؛ نحو کوفه؛ واو مقحمة؛ واو زائدة | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Effect of Ibn Masʿūd’s Reading on the Formation and Consolidation of the Idea of “Wāw Muqḥamah” among Grammarians of Kufa | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mohammad Saeid Bilkar1؛ Mahdiar Shirazi Farashah2 | ||
| 1Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Studies, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran. | ||
| 2PhD Student, Department of Quran and Hadith Studies, Faculty of Humanities , Tarbiat Modares University, Tehran, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| The study of non-canonical Maṣāḥif and readings of the Quran is now necessary for knowing not only the collection of the Quran but also the history of the formation of readings and syntactic opinions around them, and in this regard, Ibn Mas'ud's Muṣḥaf is more important. According to historical reports, this Muṣḥaf has been known as a source for readings to Kufis for more than two centuries. It has had a great influence not only on the Kufi reciters but also on the formation of the opinions of the grammarians of Kufa. It has sometimes brought about conflicts between Kufi and Basri grammatical schools. Using the descriptive-analytical method, this research investigates the effect of Ibn Mas'ud's reading on the creation of the idea of "Wāw Muqḥamah" in the opinion of the Kufi grammarians. The results show that Al-Farrāʼ, influenced by Ibn Mas'ud's reading of verse Q:12/70, first used the idea of "Wāw al-Muqḥamah" in the discussion of the answer to the condition "Lammā" and "Ḥattā idhā" in the verses Q:12/15, Q:37/104, Q:39/73, and Q:21/97, and then "al-Waṣf" in the verses Q:2/177 and Q:3/162; This development should be sought in another reading of Ibn Mas'ud from Q:33/50. Finally, it must be acknowledged that the most important factor in establishing this idea in the Kufi grammarians is the commitment and attention of this school to Ibn Mas'ud's Muṣḥaf as a grammar reference, while Basri grammarians did not consider such a great position for it. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Al-Farrā', Ibn Mas'ud's Muṣḥaf, Kufi Grammar, Wāw Muqḥamah, Wāw Zā'idah | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم
ابن أبی‌داود، أبوبکر عبدالله بن سلیمان بن أشعث الأزدی السجستانی (1423ق). کتاب المصاحف. تقدیم و تعلیق: محمد عبده. القاهرة: الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر.
ابن أبی‌شیبة، أبو بکر عبد اللّه بن محمد بن أبی شیبة الکوفی العبسی (1409ق). الکتاب المصنّف فی الأحادیث والآثار. تقدیم وضبط: کمال یوسف الحوت. الریاض: مکتبة الرشد.
ابن‌أثیر، ابوالحسن على بن محمد بن محمد بن عبدالکریم الشیبانی الجزری (1409ق). أسد الغابة فی معرفة الصحابة. بیروت: دارالفکر.
ابن‌الأنباری، أبوالبرکات عبدالرحمن بن محمد بن عبیدالله (1424ق). الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین: البصریین والکوفیین. بیروت: المکتبة العصریة.
ابن‌جنّی، أبو الفتح عثمان بن جنی الموصلی (بی‌تا). الخصائص. بی‌جا: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ــــــــــ (بی‌تا). اللمع فی العربیة. کویت:دار الکتب الثقافیة.
ــــــــــ (1421ق). سرّ صناعة الإعراب. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌حجر، شهاب‌الدین ابوالفضل احمد بن على بن محمد بن حجر العسقلانی الکنانی (1415ق). الإصابة فی تمییز الصحابة. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌حنبل، أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی المروزی (1416ق). مسند الإمام أحمد بن حنبل. تحقیق: أحمد محمد شاکر. القاهرة: دارالحدیث.
ابن‌خالویه، أبو عبد الله الحسین بن أحمد بن خالویه (1413ق). إعراب القراءات السبع وعللها. تحقیق: عبد الرحمن العثیمین. القاهرة: مکتبة الخانجی.
ابن‌سعد، ابوعبدالله محمد بن سعد بن منیع (1410ق). الطبقات الکبری. تحقیق: محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن شبة، أبوزید عمر بن شبة بن عبیدة بن ریطة النمیری (1399ق). تاریخ المدینة. تحقیق: فهیم محمد شلتوت. جدة: بی‌نا.
ابن‌شقیر، أحمد بن الحسن (1987م). المحلّی (وجوه النصب). ریاض: مؤسسة الرسالة.
ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبداللّه بن محمد بن عبدالبر النمری الأندلسی (1412ق). الإستیعاب فی معرفة الأصحاب. تحقیق: علی محمد البجاوی. بیروت: دارالجیل.
ابن عبد ربه، أبو عمر شهاب الدین أحمد بن محمد بن عبد ربه (1404ق). العقد الفرید. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن عطیه، أبو محمد عبد الحق بن غالب بن عبد الرحمن بن تمام بن عطیة الأندلسی (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبد السلام عبد الشافی محمد. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌عقیل، عبد الله بن عبد الرحمن العقیلی الهمدانی (1434ق). شرح ابن عقیل على ألفیة ابن مالک. تحقیق: محمد محی‌الدین عبدالحمید. قم: نشر الفقاهة.
ابن‌فارس، ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌قتیبة، أبو محمد عبد الله بن مسلم (بی‌تا). أدب الکاتب. تحقیق: محمد الدالی. بی‌جا: مؤسسة الرسالة.
ــــــــــ (بی‌تا). تأویل مشکل القرآن. بیروت:دار الکتب العلمیة.
ابن‌مالک، أبوعبدالله محمد بن عبد الله بن مالک الطائی (1410ق). شرح تسهیل الفوائد. بی‌جا: هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان.
ابن‌مجاهد، أبوبکر أحمد بن موسى بن العباس التمیمی (1400ق). کتاب السبعة فی القراءات. تحقیق: شوقی ضیف. القاهرة: دارالمعارف.
ابن‌منظور، أبوالفضل محمد بن مکرم بن على (1414ق). لسان العرب. بیروت:دار صادر.
ابن‌هشام، عبد الله بن یوسف (1434ق). شرح قطر الندى و بل الصدى. قم: ذوی‌القربی.
ــــــــــ (1985م). مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب. دمشق:دار الفکر.
ابوبکر ابن‌الأنباری، محمد بن القاسم (بی‌تا). شرح القصائد السبع الطوال الجاهلیات. بی‌جا:دار المعارف.
ــــــــــ (1390ق). ایضاح الوقف و الإبتداء. دمشق: مطبوعات مجمع اللغة العربیة.
ابو عبید، قاسم بن سلاّم بن عبد الله الهروی البغدادی (1415ق). فضائل القرآن للقاسم بن سلام. بیروت:دار ابن‌کثیر.
ابوعبیدة، معمر بن مثنّی (1998م). شرح نقائض جریر و فرزدق. أبو ظبی: المجمع الثقافی.
ابونعیم، (بی‌تا). حلیة الاولیاءو طبقات الاصفیاء. القاهرة: دارالمعارف.
ابونهشل، أسود بن یعفر (1968م). دیوان الأسود بن یعفر. به کوشش: نوری حمودی القیسی. بغداد: وزارة الثقافة و الأعلام.
اخفش اوسط، أبوالحسن سعید بن مسعدة المجاشعی (1411ق). معانى القرآن للأخفش. تحقیق: هدى محمود قراعة. القاهرة: مکتبة الخانجی.
ازهری، أبومنصور محمد بن أحمد بن الأزهری الهروی (2001م). تهذیب اللغة. تحقیق: محمد عوض مرعب. بیروت:دار إحیاء التراث العربی.
اشمونی، ابوالحسن نورالدین علی بن محمد الأشمونی (1434ق). شرح الأشمونی علی الفیة ابن مالک «المسمى منهج السالک على ألفیة ابن مالک». قم: ذوی‌القربی.
امرؤ القیس، امْرُؤُ القَیس بن حجر بن الحارث (1425ق). دیوان امرِئ القیس. بیروت:دار المعرفة.
آسه، جواد (1389ش). چند و چون مواجهه مفسّران با اختلافات نحوی دو مکتب بصره و کوفه. فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، 16 (62 و 63)، 298-313.
باقولی، أبوالحسن نورالدین علی بن الحسین بن علی الإصفهانی (1420ق). إعراب القرآن المنسوب للزجا. القاهرة: دارالکتاب المصری.
بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی بن جابر (1417ق). جمل من أنساب الأشراف. تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
پاکتچی، احمد (1370ش). «ابن مسعود، ابو عبدالرحمان». در دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج4. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
ثعلب، أحمد بن یحیى (1360ق). مجالس ثعلب. مصر:دار المعارف.
ثعلبی، أبوإسحاق أحمد بن محمد بن إبراهیم (1422ق). الکشف والبیان عن تفسیر القرآن. تحقیق: أبی‌محمد بن عاشور. بیروت:دار إحیاء التراث العربی.
جاحظ، عمرو بن بحر (1424ق). الحیوان. بیروت:دار الکتب العلمیة.
جرجانی، أبو بکر عبد القاهر بن عبد الرحمن (1422ق). أسرار البلاغة. بیروت:دار الکتب العلمیة.
جفری، آرتور (1392ق). مقدمتان فی علوم القرآن. تصحیح: عبدالله اسماعیل الصاوی. القاهرة: مکتبة الخانجی.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1376ق). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت:دار العلم للملایین.
خطیب، عبداللطیف (بی‌تا). معجم القراءات. بی‌جا:دار سعدالدین.
درة، محمد علی طه (1409ق). فتح الکبیر المتعال إعراب المعلقات العشر الطوال. جدة: مکتبة السوادی.
ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان (1428ق). تذکرة الحفاظ. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ــــــــــ (1414ق). سیر أعلام النبلاء. بیروت: مؤسسة الرسالة.
زایر، عادل عبدالجبار و بلداوی، جنان سالم محمد (2014م). دلالة واو الإقحام و واو الثمانیة عند النیسابوری (ق8هـ) فی تفسیره (غرائب القرآن و رغائب الفرقان): دراسة موازنة، مجلة اللغة العربیة و آدابها. جامعة الکوفة کلیة الآداب، 1 (20)، 172-206.
زبیدی اندلسی، أبوبکر محمد بن الحسن بن عبید الله بن مذحج (بی‌تا). طبقات النحویین واللغویین. تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم. بیروت: دارالمعارف.
زبیدی، عبداللطیف بن أبی بکر الشرجی (1407ق). ائتلاف النصرة فی اختلاف نحاة الکوفة و البصرة. تحقیق: الدکتور طارق الجنابی. بیروت: عالم الکتاب.
زجاجی، أبوالقاسم عبد الرحمن بن إسحاق (1406ق). الایضاح فی علل النحو. تحقیق: مازن المبارک. بیروت: دارالنفائس.
ــــــــــ (1405ق). اللامات. دمشق:دار الفکر.
زوزنی، حسین بن أحمد (1423ق). شرح المعلّقات السبع. بیروت:دار إحیاء التراث العربی.
سجستانی، محمد بن عزیر (1416ق). غریب القرآن المسمى بنزهة القلوب. دمشق:دار قتیبة.
سیبویه، أبوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر الحارثی (1408ق). الکتاب. تحقیق: عبدالسلام محمد بن هارون. القاهرة: مکتبة الخانجی.
سیرافی، أبوسعید حسن بن عبد الله بن المرزبان (2008م). شرح کتاب سیبویه. بیروت: دارالکتب العلمیة.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن أبی‌بکر (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــ (1393ش). البهجة المرضیة فی شرح الالفیة. تصحیح: السید قاسم الحسینی. قم: دارالحکمة.
شاه‌پسند، الهه (1397ش). رویکرد ادبی-معنایی به قرائات خلاف رسم مصحف در متون قرن سوم مطالعۀ موردی قرائت ابن مسعود در معانی القرآن فراء. فصلنامه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، 2 (3)، 21-41.
شاه پسند، الهه و وحیدنیا، آلاء (1397ش). تأثیر عقیدۀ «مذکر انگاری قرآن» بر قرائات هفت‌گانه. دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث. 11 (2)، 111-134.
شیبانی، أبوعمرو إسحاق بن مرّار (1394ق). الجیم. تصحیح: محمد خلف أحمد. القاهرة: الهیئة العامة لشئون المطابع الأمیریة.
ــــــــــ (1422ق). شرح المعلقات التسع. تحقیق: عبد المجید همو. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
شیبانی تبریزی، یحیى بن علی بن محمد الشیبانیّ (1352ق). شرح القصائد العشر. بی‌جا: إدارة الطباعة المنیریة.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید الطبری (بی‌تا). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: بی‌جا.
عبدالرزاق، أبو بکر عبد الرزاق بن همام الصنعانی (1403ق). المصنَّف. بیروت: المکتب الإسلامی.
عرباوی، أحمد الشایب (2012م). قراءة ابن مسعود وأثرها فی الآراء النحویة للفرّاء. مجلة البحوث والدراسات، 61-72.
عمراوی، محمد عبدالفتاح (2019م). المؤلفات المنسوبة للخلیل بن أحمد الفراهیدی و حقیقة نسبتها إلیه. مجلة کلیة‌دار العلوم جامعة قاهرة، 36، 120، 15-35.
عکبری، أبوالبقاء عبدالله بن حسین (1440ق). التبیان فی إعراب القرآن. قاهرة: المکتبة التوفیقیة.
فرّاء، یحیی بن زیاد (بی‌تا). معانی القرآن. مصر:دار المصریة للتألیف والترجمة.
فراهیدی، خلیل بن أحمد (1405ق). الجمل فی النحو. بیروت: مؤسسة الرسالة.
قرشی، أبوزید محمد بن أبی الخطاب (بی‌تا). جمهرة أشعار العرب. مصر: نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزیع.
کراع النمل، علی بن الحسن الهُنائی الأزدی (1409ق). المنتخب من کلام العرب. مکة: جامعة أم القرى.
لبید بن ربیعة، أبوعقیل لَبِید بن ربیعة بن مالک العامری (1425ق). دیوان لبید بن ربیعة العامری. به کوشش حمدو طمّاس. بیروت: دارالمعرفة.
مبرّد، أبوالعباس محمد بن یزید بن عبد الأکبر الثمالى (بی‌تا). المقتضب. بیروت: عالم الکتب.
مسلم، أبو الحسین مسلم بن الحجاج القشیری النیشابوری (1955م). صحیح مسلم. تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی. القاهرة: مطبعة عیسى البابی الحلبی وشرکاه.
نجفی، روح الله (1397ش). چالش‌های نحوی قرائت حمزه و خاستگاه تاریخی آن. دوفصلنامه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 24 (2)، 9-26.
ــــــــــ (1397ش). نقش مصحف «عبدالله بن مسعود» در شکل‌گیری و حجّت یابی قرائت‌های کوفه. دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، 12 (2)، 251-268.
نحاس، أبوجعفر احمد بن محمد بن إسماعیل النَّحَّاس (1421ق). إعراب القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ــــــــــ (1413ق). القطع والائتناف. تحقیق: عبدالرحمن بن إبراهیم المطرودی. المملکة العربیة السعودیة:دار عالم الکتب.
ــــــــــ (1409ق). معانی القرآن. مکة: جامعة أم القری.
Beck, E. (1948). Studien Zur Geschichte der Kufischen Koranlesung in den Beiden Ersten Jahrhunderten. I, Orientalia, NOVASERIES, 17 (3) , 326-355.
Jeffery, A. (1937). Materials for the History of the Text of the Qur’an. Leiden: Brill Press. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 204 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 118 |
||
سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب